«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

14.3-rasm. Qatlam flyuidining nisbiy 
fazali diagrammalari:
a – gazsimon; b – 
suyuq

---

343 
Qazib olinayotgan yog’li gazdan kondensat ajralishi doimiy temperaturada yoki 
sovutish paytida bosimning pasayishi natijasida yuz beradi. Bunda birinchi navbatda 
eng og’ir, so’ng esa tobora engilroq komponentlar kondensatsiyalanadi. Eng ko’p 
miqdorda kondensat ajraladigan bosim 
maksimal kondensatsiyalashuv bosimi 
deyiladi. 
Gazkondensat 
konlari 
mahsulotlaridagi 
fazalarning 
miqdoriy 
nisbati 
gazkondensat omili bilan baholanadi. Bu omil qazib olingan gaz miqdorining 
(mo’’tadil sharoitlarda m
3
da) separatorlarda va gaz yutuvchi uskunalarda tutib 
qolingan kondensat miqdoriga (m
3
yoki tonnada) nisbatini ko’rsatadi.
Gaz kondensatga qancha boy bo’lsa, gazkondensat omili shuncha kam bo’ladi. U 
ishlanayotgan gazkondensat konlarida 2000-25000 m
3
/m
3
chegarasida o’zgarib 
turadi. Aniqlangan uglevodorod uyumining tabiati uning gazkondensatliligini tadqiq 
qilish orqali aniqlanadi. Gazkondensatning asosiy tavsifiga quyidagilar kiradi: 
1) kondensatsiyalanishning izotermalarini chizish uchun turli bosim va 
temperaturalarda ajralib chiqadigan kondensat miqdori; 
2) mazkur temperatura rejimi uchun boshlang’ich va maksimal 
kondensatsiyalanish bosimi; 
3) kondensatsiyalanishning turli rejimlaridagi kondensat tarkibi; 
4) bosim pasayganda qatlamda kondensatning yo’qolishi. 
Gaz xossalari berk quduqlardan oz miqdorda olingan gaz namunalaridan 
o’rganilmasdan, balki uning kon separatorlari orqali o’tayotgan harakatdagi oqimida 
amalga oshirilishi lozim.
Hozirgi vaqtda dunyoda 700 tadan ortiq gaz koni ochilgan, ularning katta qismi 
AQSHda. 90 % ga yaqin gazkondensat konlar 1500 m dan ortiq chuqurlikda, qolgan 
qismi 2100 m dan ortiq chuqurlikda joylashgan. AQSHda ko’pchilik gazkondensat 
konlar Texas va Luiziana shtatlarida joylashgan. CHuqurligi 2500 metrgacha bo’lgan 
konlarda qatlam bosimi 30-40 MPa ni tashkil etadi, gazkondensat omili 9000 m
3
/m
3
gacha bo’lganda, gazdagi kondensat miqdori 900 sm
3
/m
3
gacha etadi. Bunday 
uyumlarda bosim sun’iy ravishda saqlab turiladi. 
Mustaqil Davlatlar Hamdo’stligiga kirgan mamlakatlarda, shu jumladan 
O’zbekistonda gazkondensat konlari ochilgan. Ular qatoriga Qoratog’, SHebelin, 
Orenburg, Oqchelak, Qandim, Qultog’, YAngi Alan, Ko’kdumaloq, Surgil va b. 
konlar kiradi. 
Gazkondensat konlarini ishlatishda gaz qatlamidagi bosimning pasayishiga ko’ra 
teskari kondensatsiyalanish sodir bo’ladi, natijada qatlam gazidagi suyuq 
komponentlarning ma’lum miqdori gazga aylanadi. SHu munosabat bilan 
gazkondensat konlarini ishlatishda quyidagi talablarga rioya qilish lozim: 
1) quduqlar orasidagi masofa kamida 800-1000 m bo’lishi kerak (quduqlar 
to’rining zichligi ko’pincha 1,0-2,5 km
2
/quduqqa teng bo’ladi); 
2) qatlamdagi bosim teskari kondensatsiyalanish boshlanadigan bosimdan 
pasayib ketmasligi lozim; buning uchun uyumni ishlatishda yuqori haroratda 
qaynaydigan uglevodorodlardan avvalroq ajrab chiqqan gazni qatlamga qayta 
haydash yo’li bilan qatlam bosimini saqlab turish zarur. 
Uyumni ishlatish aylanma jarayon sxemasida amalga oshirilishi kerak (saykling-
jarayon), ya’ni gaz qatlamdan kondensatsion qurilmaga o’tadi, bu yerda bosim ostida 

---

344 
maksimal kondensatsiyalanish yuz beradi va eng maqbul temperaturada suyuq 
komponentlar ajralib chiqadi; so’ng quruq gaz kompressorlarga o’tib, bu yerda u 
quduq og’zidagidan 15-20 % yuqori bo’lgan bosimgacha siqiladi va bu bosimda gaz 
haydash quduqlari orqali qatlamga haydaladi. 
Qatlamlarda kondensat yo’qolishini kamaytirish uchun gaz qatlamlarining 
ishlatishni gaz tarkibida benzin va boshqa og’ir uglevodorodlar mavjudligi 
aniqlanguncha 10 MPa va undan yuqori bosim bilan boshlamaslik kerak. 
Qatlam bosimini saqlab turish uchun katta mablag’ sarflanadi. SHu munosabat 
bilan AQShda gazda kamida 200 sm
3
/m
3
kondensat (uning kamida 53 sm
3
/m
3
bo’lishi to’g’risida ko’rsatma ham bor) va 7 mlrd.m
3 
dan ortiq gaz zaxirasi mavjud 
bo’lgandagina bosimni saqlab turish yo’li bilan uyumni ishlatish samarali 
hisoblanadi. 
Bosimni saqlab turmasdan gaz qazib olish mumkinligi masalasi har bir aniq 
holatda laboratoriyadagi va kondagi tadqiqotlar natijasida olingan dalillar asosida hal 
etilishi kerak. Bu dalillar asosida bosim pasayishi mumkin bo’lgan chegara va bosim 
pasayishining qatlamda kondensat yo’qolishiga ta’siri aniqlanadi
2
. 
Haydash quduqlari haydaladigan ishchi omilning itaruvchi kuchidan yuqori 
darajada foydalanish va uning ishlatish quduqlariga muqarrar yorib o’tish vaqtini 
kechiktirish sharoitlaridan kelib chiqib joylashtiriladi. Ishlatish va haydash 
quduqlarining bir-biriga nisbatan joylashuvi haydaladigan ishchi omilning ishlatish 
quduqlari tomon bir me’yorda harakatlanishini ta’minlashi kerak. Oz sonli haydash 
quduqlari bilan ishlatish quduqlariga ko’proq ta’sir ko’rsatish maqsadga muvofiq.
Tik yotuvchi antiklinal strukturada haydash va ishlatish quduqlarining o’zaro 
joylashuvi ishchi omil ta’siridan yog’li gazning samarali siqib chiqarilishi 
ta’minlanishi lozim. Zichligi kam bo’lgan quruq gaz bilan zichligi katta bo’lgan 
yog’li gaz siqib chiqarilganda haydash quduqlari burma gumbazi, ishlatish quduqlari 
esa burma qanotida joylashtiriladi. Agar ostki suvlar harakati natijasida ishlatish 
quduqlarining barvaqt suvlanishi xavfi bo’lsa, quduqlarni teskari tartibda 
joylashtirish maqsadga muvofiq. 
Ishlatish quduqlarining miqdori reja bo’yicha qazib olinadigan jami kondensat 
va gaz miqdoridan hamda bitta namunaviy quduqning sanoat miqyosidagi debitidan 
kelib chiqib aniqlanadi. Quduq debiti hisoblash yoki quduqni sinash yo’li bilan 
aniqlanadi. Uning miqdori gaz oqimida bosimning haddan tashqari tushib ketishiga, 
kollektorning tabiiy strukturasining buzilishiga, kondensatsiyalanishning to’xtashiga 
sabab bo’lmasligi, gidrat hosil bo’lishi va boshqa murakkabliklarni keltirib 
chiqarmasligi kerak. 
Gaz harakatining tezligi hosil bo’lgan kondensatning yuqoriga olib chiqilishini 
ta’minlashi lozim. 
Qatlamning gazkondensat beraolishlik imkoniyatini o’rta hisobda kondensatga 
hisoblaganda 75% gacha; qatlam bosimini saqlab turgan holda 90-92% gacha 
etkazish mumkin. 
2
Qoida bo’yicha, gazkondensat va gazkondensatli-neftь konlarini qatlam bosimini saqlash yo’li 
bilan ishlatish lozim. 

---

345 
Qatlam bosimini gazni qatlamga qayta haydash, shuningdek, unga (boshqa gaz 
qatlamlaridan) qo’shimcha gaz haydash yo’li bilan saqlash mumkin. Gazdan boshqa 
maqsadlarda foydalangan holda uning o’rniga suv haydasa ham bo’ladi. 1 mln

m
3
gazni siqib chiqarish uchun 2000-5000 m
3
suv zarur bo’ladi. Biroq gazni suv bilan 
siqqanda qatlamda qoldiq gaz bilan to’yinish kuzatiladi, u kollektorning litologik-
fizik xususiyatlariga ko’ra (T.M.Jedshpa va b.larning ma’lumoti bo’yicha) 15% dan 
50% gachani tashkil etadi
3
. 
Agar gazda yuqori temperaturada qaynaydigan uglevodorodlar oz bo’lib, gaz 
resurslaridan darhol foydalanish zaruriyati tug’ilsa, gazkondensat konidan oddiy gaz 
koniday, ya’ni qatlam bosimini pasaytirgan holda foydalaniladi. 
Qatlam bosimini saqlamay uyum ishlatilganda gazdan yuqori temperaturada 
qaynaydigan uglevodorodlar ajrab chiqishiga e’tibor berish kerak; aks holda ular 
isrof bo’libgina qolmay, balki gazuzatgich quvurida ajrab, uning yaxshi ishlashiga 
halaqit beradi. Bundan tashqari gazkondensat qatlamlaridagi gazda ancha miqdorda 
suv bug’lari bo’lib, bosim va temperatura pasayganda kondensatsiyalashadi. Bunda 
hosil bo’lgan gidratlar erusti aloqa yo’llarida tiqin hosil qilishi mumkin. Demak, 
qazib olingan gazdan suvni ajratish lozim. 
Gazkondensat qatlamlarda tez-tez neft hoshiyalari uchraydi, ular yoki juda 
kichik o’lchamda, yoki shunday katta bo’ladiki, undan foydalanish amaliy 
ahamiyatga ega bo’ladi. Ba’zan gazkondensat uyumlari neft uyumlarining gaz 
qalpog’idan iborat bo’ladi (masalan, Korobkov, Qoratog’, Anastasiev konlarida). 
Bunday konlar bosimni saqlab ishlatilmasa, dastlabki davrda uyumdan faqat neft 
olganda juda katta miqdorda kondensat yo’qoladi. Ushbu holatda, gazkondensat
qalpog’ida bosimning pasayishi gaz olmasdan sodir bo’lganligi bois, yuqori 
temperaturada qaynaydigan qariyb barcha uglevodorodlar yo’qoladi, ayni paytda 
gazkondensat uyumidan gaz chiqarib olinganda esa hamma uglevodorodlar ham 
yo’qolmaydi, ularning bir qismi qazib olingan gaz tarkibida yuqoriga chiqadi. Bu 
yo’qolishlarning nisbiy hajmi gaz tarkibi va qatlam temperaturasiga bog’liq. Biroq 
gazning bir qismi uyumni ishlatish paytida neft zonasiga qatlamni yorib kiradi va 
gazda qolgan yuqori temperaturada qaynaydigan uglevodorodlar neft zonasida 
ajralib, neft tarkibiga kiradi. 
Gazkondensat qalpoqli uyumni birinchi navbatda gazni chiqarib olish asosida 
ishlatish gaz zonasiga neft kirib kelishiga sabab bo’lishi va buning natijasida (qatlam 
bosimi pasayganda) anchagina miqdorda neft yo’qolishi mumkin bo’ladi.
Shu munosabat bilan gazkondensat-neftli konlarni bosimni saqlamagan holda 
ishlatganda bir paytning o’zida neft va gazni chiqarib olish yo’li bilan ishlatish kerak, 
bunda uyumni ishlatish jarayonida gazlilik chegarasi harakatsiz qolishi lozim.
Neft hoshiyali gazkondensat uyumlarida, gazdagi yuqori temperaturada 
qaynovchi uglevodorodlar tarkibi (C
5 
+ yuqori) burma gumbazidan gaz-neft tutash 
3
Katta chuqurlikda joylashgan va yuqori o’tkazuvchan qatlamlarda joylashgan gazkondensat 
uyumlari uchun (yuqori bosimli va katta unumdorlikka ega bo’lgan kompressorlar yo’qligini hisobga olib), 
ayrim hollarda suvni chegara tashqarisiga (yoki chegara bo’ylab) haydash yo’li bilan qatlam bosimini 
saqlash samarali bo’lishi mumkin. 

---

346 
yuzasi tomon o’zgarishi kuzatiladi. Masalan, Qoratog’ konida qatlamni 3800 metr 
chuqurlikda ochgan 38-quduqda kondensatning dastlabki tarkibi 280 sm
3
/m
3
ni, 
qatlamni 3100 metrda ochgan 70-quduqda 180 sm
3
/m
3
ni tashkil etgan. SHunga 
o’xshash hodisalar katta gazlilik qavatiga ega bo’lgan gazkondensat uyumlarida ham 
kuzatiladi, ularning yuzaga kelishi qatlamning turli nuqtalaridagi bosim va 
temperatura o’rtasidagi katta farq bilan bog’liq. 
Gazkondensat konini ishlatishni loyihalash mahsuldor uyumni to’liq 
tavsiflaydigan razvedka ishlari ma’lumotlaridan foydalangan holda boshlanadi. 
Birinchi navbatda qatlamdagi uglevodorodlar holati va zaxirasini imkon qadar katta 
aniqlikda hisoblanadi. SHundan kelib chiqqan holda uyumdan gaz qazib olish, uni 
birinchi qayta ishlash sxemasi va mahsulotdan foydalanish yo’llari aniqlanadi.