«O’zbеknеftgaz» Milliy Xolding Kompaniyasi

 
13.2.2. Neft qatlamiga gaz (havo) haydash 
 
Nefti tugayboshlagan neft qatlamlari mahsuldorligini oshirish uchun ularga gaz 
haydashning maqsadga muvofiqligini I.N. Strijov Rus texnik jamiyati Tersk 
bo’limining 1902 y. oktyabr oyida o’tkazilgan umumiy majlisida birinchi bo’lib 
taklif etgan. Birinchi marta bu metod sanoat miqyosida 1903 yilda AQSHning 
Marietta (Ogayo shtati) shahrida qo’llanilgan. 
Mazkur metod uyum maydonida bir me’yorda joylashtirilgan haydash quduqlari 
orqali ishchi omilni qatlamga haydab, qoldiq neftni atrofdagi ishlatish quduqlariga 
tomon siqish maqsadida qo’llaniladi. Bunda har bir haydash qudug’i uni o’rab turgan 
haydash maydoniga nisbatan yuqori bosimli markaz hisoblanadi. 
Hozirgi vaqtda mazkur metodning asosiy ikki variantidan foydalanilmoqda: 
1) qatlamning yuqori (bosh) zonasiga gaz (yoki havo) haydash; 
2) qatlam maydonida bir me’yorda joylashgan haydash quduqlaridan maydon 
bo’ylab gaz (havo) haydash; 
Qatlamning yuqori zonasiga gaz (havo)ni haydash quyidagi sharoitlarda amalga 
oshiriladi: 
1) kollektorlar o’tkazuvchanligi yuqori bo’lganda, bunday sharoitda neft 
qatlamiga samarali ta’sir etish ta’minlanadi; 
2) chegara suvlarining qatlamga kirib kelishi kam bo’lganda va qatlam bosimi 
ancha pasayganda hamda chegara ortiga suv bostirish imkoniyati bo’lmaganda; 
3) chegara suvlarining qatlamga kirib kelishi etarlicha bo’lmaganda va bir 
vaqtning o’zida gazni qatlamning bosh qismiga, suvni esa qatlamning chegara 
tashqarisiga haydash maqsadga muvofiq bo’lganda; 
4) qatlamning neftli qismining gazga to’yinganligi past bo’lganda; 
5) qatlamning qiyalik burchagi 10
o
dan ortiq bo’lganda (qiyaligi yassi bo’lgan 
qatlamlarda gaz qalpog’i katta maydonni egallaydi, bu o’z navbatida ishlatish 
quduqlarida gaz omilining tez ortib ketishiga sabab bo’ladi); 
6) qatlamning gilliligi yuqori bo’lib, qatlamga suv haydash mumkin 
bo’lmaganda. 
Maydon bo’ylab gaz (havo) haydash quyidagi qatlamlar uchun qo’llaniladi: 
1) o’tkazuvchanligi kam qatlamlarga haydash quduqlarining ishlatish 
quduqlariga bo’lgan ta’sirini orttirish maqsadida;

---

318 
2) gazga kam to’yingan qatlamlarga chekka suvlarning bosimi etarli 
bo’lmaganda; 
3) qisman suvlangan qatlamlarga suv bostirish maqsadga muvofiq bo’lmaganda; 
qo’shimcha olingan 1 t neftga gaz (havo)ning solishtirma sarfining ortib ketishini 
bartaraf etishda qatlamning suvlanganlik darajasi 60% dan oshmasligi kerak.
Gaz (havo)ni qatlamga haydashning texnologik sxemasini amalga oshirishda 
quyidagi jarayonlarni bajarish mo’ljallanadi: 
1) qatlamning yuqori zonasiga ishchi omilni haydashda haydash quduqlari 
qatlamning eng yuqori qismiga joylashtiriladi. Qatlamga haydalayotgan gaz 
(havo)ning miqdori qatlamdan neft va gazning qanday miqdorda olinishiga hamda 
agar chegara suvlari namoyon bo’lsa, ularning harakatlanish tezligiga muvofiq 
aniqlanadi. Qatlamga haydalayotgan ishchi omilning miqdori gaz (havo)ning 
ta’sirida bo’lgan quduqdan chiqarib olinayotgan suyuqlik va gazning hajmidan kam 
bo’lmasligi kerak. Qatlamga haydalayotgan ishchi omilning va chiqarib olinayotgan 
gazneftli aralashmaning hajmini hisoblash qatlam sharoitiga moslashtiriladi. 
Quduqlarning suvni singdiruvchanlik qobiliyati tajriba tariqasida haydash yo’li bilan 
aniqlanadi. Agar neftning gazi bo’lsa, havodan ko’ra uni quduqqa haydash maqsadga 
muvofiq. 
2) Ishchi omilni maydon bo’ylab haydashda haydash quduqlari qatlamning 
maydoni bo’ylab bir me’yorda, ishlatish quduqlari guruhlari esa maydon markazida 
joylashtiriladi. Haydash quduqlarining soni qatlamning o’tkazuvchanligiga va 
quduqlarning suv yutish qobiliyatiga qarab aniqlanadi. Odatda bitta haydash 
qudug’iga uchtadan sakkiztagacha ishlatish quduqlari to’g’ri keladi. 
Qatlamning gaz yorib chiqish ehtimoli bo’lgan taqdirda uni kamaytirish uchun 
quduqlar oralig’idagi masofani qisqartirishga intilmaslik kerak. SHuning uchun, 
qoida tariqasida, faqat eski quduqlar to’ridan foydalaniladi va ulardan kelajakda 
ishlatiladigan bir qator haydash quduqlari ajratib olinadi. Bu quduqlar quyidagi 
talablarga javob berishi kerak: 
1) haydash ob’ektining uning ustida joylashgan g’ovakli kollektorlardan 
ishonchli izolyatsiyalangan bo’lishi; 
2) quduqlardagi mustahkamlash quvurlari birikmasining germetik qotirilganligi, 
ulardan ishchi omil va suvning oqib chiqib ketmasligi; 
3) ishchi omilning etarlicha qabul qilib olinishi. 
Qo’yilgan oxirgi talabni bajarish uchun haydash quduqlarining barchasida 
ta’mirlash ishlari (quduq tubi zonasini qumli tiqindan, parafin va loydan tozalash; 
filtrda qo’shimcha teshiklar ochish, torpedalash, gidravlik yorish, kislotali ishlov 
berish va sh.o’.) bajarilishi zarur.
Uyumga haydash uchun ishchi omil sifatida havodan ko’ra neftdan ajralib 
chiqadigan tabiiy gazdan foydalanish ma’qul. Haydaladigan ishchi omilning miqdori 
tegishlicha qatlamning zaiflashganlik darajasiga bog’liq: jinsning neftga to’yinganligi 
kam bo’lsa, ishchi omil ko’p miqdorda haydaladi. Neftga to’yinganlik darajasi 45% 
dan ortiq bo’lmagan, o’rtacha qalinligi 15-20 m bo’lgan qatlamlardan 1 t qo’shimcha 
neft olish uchun qariyb 3000-4000 m
3
gacha gaz sarflanadi. Qatlamning neftga 
to’yinganligi to’g’risida ma’lumot bo’lmagan taqdirda bitta haydash qudug’iga 
haydaladigan gazning tajriba yo’li bilan aniqlangan miqdori 2000-5000 m
3
/sutkaga 

---

319 
teng deb belgilanadi; agar gazning g’ovakdagi neft atrofida sirg’alib o’tishi 
kuzatilmagan bo’lsa, gazning miqdorini ko’paytirish mumkin. 
Odatda gaz haydash jarayoni boshlangan vaqtda qatlamda kuchli drenajlangan 
qatchalar yoki yoriqlar mavjud bo’lsa, gazning sirg’alib o’tishi yoki yorib chiqishi 
kuzatiladi. Ularni o’z vaqtida aniqlash va bartaraf etish uchun jarayonning 
boshlanishidan hamma haydash va ishlatish quduqlarining ishlashini sinchiklab 
kuzatib borish lozim. Mabodo yuqorida qayd etilgan jarayonlarning birinchi belgilari 
paydo bo’lsa, darhol unga qarshi zarur choralar ko’riladi. Bunday choralarga 
quyidagilar mansub: ishlatish quduqlari yo’nalishi bo’yicha gazning yorib chiqishi 
sezilsa undan suyuqlik olishni va bosimini tartibga solish yoki vaqtincha berkitib 
qo’yish; haydalayotgan ishchi omilning hajmini kamaytirish yoki haydash 
quduqlarini ishlatish quduqlariga aylantirish va aksincha; qatlamning gaz uchun 
foydali o’tkazuvchanligini kamaytirish maqsadida unga gaz bilan suyuqlik (suv)ni 
birgalikda haydash va sh.o’. 
Uyumning qalinligi katta bo’lganda gazning ko’proq qatlamning ustki qismi 
bo’ylab harakatlanishini bartaraf etish uchun ob’ektni qalinligi kam bo’lgan (5 dan 
12-15 m gacha) alohida-alohida zonalarga ajratish tavsiya etiladi. Ajratilgan bunday 
zonalarga tanlab hamda qatlamning tag qismiga gaz haydaladi. Bundan tashqari, 
qatlamning kam o’tkazuvchan uchastkalariga haydash quduqlarini joylashtirish 
foydalidir. Qatlamning 1 m ochilgan qismiga taxminan 100-150 m
3
/sut gaz 
sarflanadi. Gaz qatlamga ko’p miqdorda haydalganda uni yorib chiqish ehtimoli 
yuqori bo’ladi.
Gaz haydash jarayoni samaradorligining ko’rsatkichlaridan biri gaz omilining 
miqdori hisoblanadi: gaz omilining miqdori 3000 m
3
/t dan ortiq bo’lganda, qoidaga 
ko’ra, mazkur ko’rsatkich ancha kamayib ketadi. Qatlamga gaz haydalganda, uning 
neft beraolishligi 5-25% (o’rtacha 15%)ga ortadi. Masalan, sobiq Ittifoqning Kuban-
Qora dengiz neftli rayonida qatlamga gaz haydash hisobiga uning neft beraolishlik 
koeffitsienti o’rtacha 21% ga ko’paygan. 
Bunday metodda uyumga suv haydash orqali hisoblangan yakuniy neft 
beraolishlik koeffitsienti miqdori unga havo (gaz) haydab aniqlanganligiga ko’ra 
(qamrab olish imkoniyatini pastligi hisobiga) doimo kam bo’ladi. Lekin gaz haydash 
jarayonining iqtisodiy samaradorligi etarlicha yuqori bo’lishi mumkin. Uyumga suv 
bostirilganda uning neft beraolish imkoniyati yuqori bo’ladi, lekin chiqarib olingan 
neftning tannarxi, qatlamga gaz haydash metodi bilan olingan neftning tannarxidan 
(maxsus suv chiqarish hamda suv tozalash inshootlarini qurishga sarflanadigan 
harajatlar, yangi quduqlarni burg’ilash zaruriyati va sh.o’. sabablar tufayli) yuqori 
bo’ladi. SHuning uchun ham bu ikkala metod zarur bo’lgan sharoitlarda ishlatiladi. 
Qatlamga neft gazi yoki havo haydaladi. Qatlamga havo haydash metodining 
quyidagi kamchiliklari mavjud: 
1) qatlam gazi bilan havoning aralashishidan gazning sifati pasayadi; 
2) qatlam gazi bilan havo aralashib, portlovchi gaz aralashmasini hosil qilishi 
mumkin. Havoning tarkibida gazning miqdori 4 dan 14% ga bo’lganda bunday 
aralashma portlashga xavfli hisoblanadi; bundan tashqari havo neftni oksidlantirib, 
uning qovushqoqligi va zichligini orttirib yuboradi, natijada neftning sifati 
yomonlashadi; neftning qatlamda harakatlanishi qiyinlashib, havoni haydash 

---

320 
jarayonining samaradorligini ancha pasaytiradi. Bulardan tashqari qatlamga 
haydalgan havo yer osti jihozlarining korroziyaga uchrashiga sabab bo’ladi, ayniqsa 
qatlamda vodorod sulfidi ham bo’lganda bu jarayon kuchli kechadi. 
Qayd etilgan salbiy hodisalarga qaramay, havo muvaffaqiyatli ravishda ishchi 
omil sifatida ishlatiladi. Umuman olganda qatlamga havoni haydash jarayoni ko’proq 
tarqalgan. CHunki, ishlatish quduqlaridagi gaz mahsulotlarini tahlil qilishda havo 
osongina aniqlanadi, shu sababli ishchi omilni haydash quduqlaridan qatlam ichiga 
harakatlanish yo’nalishini va tezligini belgilashda u yaxshi intikator vazifasini 
o’taydi.
Haydalayotgan gazning bosimi qatlam bosimidan 20-25% ortib ketmasligi uchun 
quduqqa gaz (yoki havo) dastlab oz-ozdan haydaladi. Keyinroq haydalayotgan 
gazning miqdori sharoitga qarab asta-sekin orttirib boriladi. Bunda haydalayotgan 
gazning oqilona hajmi tajriba yo’li bilan aniqlanib turiladi. Ishchi omil haydash 
quduqlariga taqsimlovchi hujra (xona)lar orqali yuboriladi. Haydalayotgan havoning 
hajmini o’lchab turish uchun sarf o’lchagichlar o’rnatiladi.
Gaz va havoni qatlamga haydash jarayoni AQShning ko’p korxonalarida keng 
tarqalgan. 
O’zbekistonning neft konlarida mazkur metod muvaffaqiyatli 
qo’llanilmoqda.