O’zbekistonda tog’ o’simliklari va ularning ahamiyati Reja: I. Kirish II. Asosiy qism

Zarafshon archasi formatsiyasi.
Zarafshon (yoki qora archa) archasini balandligiga ko‘ra har xil bo‘ladi.
Daraxtlarni bo‘ylari 4-5 m dan, to 15-20 metrgacha etadi. Ularni past baland bo‘lishligi, albatta ular o‘sayotgan muhitga bog‘liq. Archalarni balandligi 10 yildan keyin 0,501m, 50 yildan keyin4-12 va 200 yildan keyin 5-17 metrgacha etadi. (Kapper 1554) P.A. Ganni (1959 ma’lumoti bo‘yicha Tyanshanda 1000 yoshlardagi archalar bo‘ladi. Tabiiy holatda archalar 25-30 yildan keyin mevaga kiradi (urug‘laydi), madaniy holatda esa 5-6 yilda (Muhamedshin 1970). Archalarni gullashi aprel, may iyunlarga to‘g‘ri keladi.
Qora archa asosan qo‘ng‘ir tuproqlarda, toshli-shag‘alli yonbag‘irlarida bahzan esatog‘larni qoyalarida ham o‘sadi. Ushbu tur O‘zbekistonda tog‘li hududlarida boshqa archalarga nisbatan ko‘proq uchraydi. U Chotqol, Qurama, Turkiston va Hisor tog‘larida qalin qoplamlar xosil qiladi. Qora archani maydoni faktgina Bobotog‘da 53,3 ming gektarni, yoki Respublika miqiyosi bo‘yicha umumiy archa maydonlarining 62,5% tashkil qiladi.
O‘zbekistonda eng baland va qalin archazorlar Boysun o‘rmon xo‘jaligining Olachopon uchastkasida saqlanib qolgan. Qaysiki daraxtlarning bo‘yi 13 m va poyasini diametri 40 sm ayrimlariniki esa 22 m va 1,5 mni tashkil etadi. (Kulbachnoy 1968).
«O‘zbekistonning o‘simliklar qoplami» (IV tom, 1984) monografiyasida qora archani 59 ta assotsatsiyasi keltirilib, ularni 17 guruh assotsatsiyalardan iborat ekanligi bayon qilingan.
Shunday qilib mamlakatimizning tog‘li hududlarida quyidagi guruh assotsatsiyalari uchraydi: butali-bug‘doyiqli qora archa; prangosli-bug‘doyiqli; har xil o‘tli-bug‘doyiqli; betachali; shuvoqli; bug‘doyiqli prangosli-ferurali, prangosli, shuvoqli-har xil o‘tli, buzunukli hamda yovvoyi olmali va zarangli archalar guruhlari. Albatta har bir guruh assotsatsiyalari tarkibiga bir necha Assotsatsiyalar qirib, ularni har birinchi tur, tarkibi, tuzilishi, ekologiyasi o‘ziga xos. Ularni har qaysisida archalar har xil balandlikda va qalinlikda uchraydi.
Shuningdek archa qoplamlarini holatlari ham o‘zgacha, ularni tiklanish suktsessiya jarayonlari ham bir xil emas.