Oʼzbekistonda maʼnaviyatni ilmiy oʼrganish va rivojlantirish bosqichlari. Milliy maʼnaviyat rivojlanish kontseptsiyasi

2-masala bayoni. Ma’naviyatning inson va millat kamolotidagi hamda jamiyat
taraqqiyotidagi urnini anik bilib olish hamda shu asosda uni rivojlantirish, uning
moxhyatini hamda mazmunini ilmiy taxlil kilishni takozo etadi.
Avvalo shuni ta’kidlash lozimki, sobik shurolar tizimi sharoitida ma’naviyat
bugungi xolatda urganilmagan. U ma’naviy madaniyatning tarmogi sifatida yoki olimlar
asarlarida tilga olingan xolos.
6 Президент И.А.Каримовнинг Конституция кунига ба²ишланган тантанали маросимдаги нутқи: -Халқ сўзи, 1999 йил 8 декабр.
7 Каримов И.А. Миллий истиқлол мафкураси – халқ эътиқоди ва буюк келажакка ишончдир. Тошкент: ўзбекистон, 2000 йил, 34-35
бетлар.
88
Bu juda murakkab masalaga shu darajada «e’tiborsizlik» ataylab kilingan.
Chunki u shaxs va millatning ichki ruxiy saloxiyati bilan boglik bo’lgan omildir,
shuning uchun shaxsning ruxiy olamiga kirib borish, uni mustaqil fikr yuritishga,
millatning esa ma’naviy-ruxiy olamini yo’zaga chikarish, uning o’zini o’zi anglashga,
o’z mustaqilligini qulga kiritish va o’zi xoxlagan taraqqiyot yo’lidan borishiga yo’l
kuymaslik davlatning rasmiy siyosati darajasiga kutarilgan edi.
Tugri, milliy madaniyat xakidi kup yozilgan va kup gapirilgan, ammo nomi
aytilsa ham amalda «yagona» sovet adabiyoti, san’ati, axloqi va xakozolar shaklida aks
ettirilgan. Bundan ko’zlangan maqsad shaxs va millatni ma’naviy kashshok kilish, uni
totalitarizm to’zumiga xizmat kildirish va itoatda ushlab turish edi.
Shurolarning xuddi mana shu jirkanch maqsadlarini talaba yoshlarga keng
tushuntirib berishga ma’ro’zachi e’tiborini karatishi zarur.
Ma’naviyatni shaxs, millat, davlat va jamiyatning qudratli kuchi sifatida urganish
fakat mamlakatimiz o’z mustaqilligini qulga kiritgandan keyingina boshlandi. Uni bu
shaklda urganish esa xech mubolagasiz aytish mumkinki, mustaqillik sharoitidagi milliy
tafakkur taraqqiyotimizda yangi yunalishdir. Bu yunalishning paydo bo’lishini va uning
konseptual g’oyalarini nazariy jixatdan ishlab chikish Prezidentimiz Islom Karimov
nomi bilan boglikdir. Uning asarlari, risolalari, ma’ro’zalarida ma’naviyat tushunchasi
moxhyati ochib berilgan. Bu ma’naviyatni mustaqil omil sifatida urganish uchun katta
ahamiyatga ega bo’ldi. Chunki xar kanday ilgari surilayotgan g’oyalarning moxhyati
ochib berilmas ekan, uning jamiyat taraqqiyotida millat va shaxs kamolotidagi rolini
belgilash mumkin bo’lmaydi.
Prezidentimiz milliy taraqqiyotimizning dasturi darajasiga aylangan birinchi asari
«O’zbekistonning o’z istiqloli va taraqqiyot yo’li» dayok ma’naviyatning inson
xayotidagi ahamiyatini ochib berib shunday yozgan edi: «Ma’naviyat insonga xavodek,
suvdek zarur. Saxrodagi sayyox xar doim bo’lokdan chankogini bosadi. Xuddi
shuningdek inson ham necha-necha azoblar va kiyinchilik bilan ma’naviyat chashmasini
izlaydi»8.
Mamlakatda utkazilayotgan isloxatlar va uning vazifalarini belgilab berishda
Prezidentimiz yana ma’naviyatni rivojlantirish masalasiga kaytib shunday yozadi:
«Moddiy isloxatlar, iqtisodiy isloxatlar – o’z yo’liga. Ularni xal kilish mumkin.
Xalqning ta’minotini ham amallab turish mumkin, ammo ma’naviy isloxatlar – qullik,
mu’telik iskanjasidan ozod bo’lish, kaddini baland tutish, ota-bobolarimizning
udumlarini tiklab, ularga voris bo’lish – bundan ogirrok va bundan sharaflirok vazifa
yuk, bu dunyoda».
Prezidentimiz ma’naviyat tushunchasi mazmunini ochib berar ekan: «Yer, oila,
ota-ona, bolalar, karindosh-uruglar, kuni-qo’shnilar, Xalq, mustaqil davlatimizga
sadokat, insonlarga xurmat, ishonch, xotira, vijdon, erkinlik – ma’naviyatning ma’nosi
ana shunday keng» – deb ta’kidlaydi.
Ma’naviyat o’z-o’zidan shakllanadigan narsa emas, u avvalo xar bir insonning
ichki ma’naviy saloxiyatini shakllantirish yo’lida barcha moddiy va ma’naviy
boyliklarni o’zlashtirish, Vatan va millat manfaatlari yo’lida xalol, fidoyilik bilan
mexnat kilish jarayonida shakllanadi. Shu ma’noda ham Prezidentimiz «Ma’naviyat –
8 Каримов И.А. ўзбекистон: миллий истиқлол, иқтисод, сиёсат, мафкура. (Нутқлар, мақолалар суµбатлар). Т: ўзбекистон, 1993, 78-
бет.
89
takdirning exsoni emas. Ma’naviyat inson qalbida kamol tapishi uchun u qalban va
vijdonan, akl va qul bilan mexnat kilishi kerak» ligini ta’kidlaydi.
Talabalarga Prezidentimiz tomonidan ilgari surilayotgan xuddi mana shu
konseptual g’oyaning moxhyatini tushuntirib berish katta ahamiyatga molikdir. Talaba
o’zining kundalik xayotida millat va Vatan manfaatlari yo’lida fidoyilik kursatish
ruxiyatiga ega bo’lsin.
Prezidentimiz asarlarini kunt bilan urganib borar ekansiz, ularda oldingi asarlarda
ilgari surilgan g’oyalar keyingilarida ijodiy rivojlantirilgan, mazmunan va moxhyatan
boyitilganligini kuramiz. Eng asosiysi shundaki, ana shu boyitish jarayonida jamiyat va
millatimiz taraqqiyotida sodir bo’lgan ijobiy o’zgarishlar bilan bir katorda yo’zaga
kelgan yangi muammolarni xal etishning nazariy asoslari o’z ifodasini topgan.
Jumladan, u Oliy Majlisning XIV-sessiyasidagi «O’zbekiston XXI asrga intilmokda»
mavzusidagi ma’ro’zasida ma’naviyat tushunchasiga quyidagi fundamental ta’rifni
beradi: «Ma’naviyat... insonni ruxiy poklanish va yuksalishga da’vat etadigan, inson
ichki olamini boyitadigan, uning iymon-irodasini, e’tikodini mustaxkamlaydigan
vijdonini uygotadigan qudratli botiniy kuch...» dir.
Bu ta’rif o’zining mazmuni va moxhyati bilan ma’naviyat tushunchasini o’zida
tula aks etgan. Unda insonning ichki ruxiy olamini ifodalovchi barcha komponentlar o’z
ifodasini topgan va uning inson barkamolligini ta’minlashdagi katta kuch ekanligi
belgilab berilgan. Shu munosabat bilan ma’naviyatning jamiyatni rivojlanishidagi roli
xakida Prezidentimiz tomonidan keltirilgan quyidagi fikrlarining moxhyatini tushunib
olib, uni bevosita xar birimiz o’zimizning kundalik vazifamizga aylantirishimiz
millatimiz va mamlakatimiz taraqqiyotini ta’minlash uchun muxim amaliy ahamiyatga
egadir. «Barchamiz yaxshi anglab olishimiz kerakki, xayotimizning boshka soxalaridagi
axvol, amalga oshirilayotgan isloxatlarimizning samaradorligi, avvalo Xalq
ma’naviyatining tiklanishi, tarixiy merosimizning keng urganilishi, an’analarimizning
saklanishi, madaniyat va san’at, fan va ta’lim rivoji bilan o’zviy boglikdir».
Prezidentimiz ma’naviyatning moxhyatini ochib berish bilan bir vaktda bu
soxada amalga oshirilishi kerak bo’lgan isloxatlarning strategik yunalishlarini ham
belgilab beradi. Shu jumladan, u «Fidokor» gazetasi muxbiri savollariga bergan
javoblarida quyidagilarni ta’kidlaydi: «... avvalambor yoshlarimizning iymone’tikodini mustaxkamlash, irodasini bakuvvat kilish, ularni o’z mustaqil fikrga ega
bo’lgan barkamol insonlar kilib tarbiyalash. Ularning tafakkurida o’zligini
unutmaslik, ota-bobolarning mukaddas qadriyatlarini asrab-avaylash va xurmat
kilish fazilatlarini karor toptirish, ularning, men o’zbek farzandiman, deb gurur
va iftixor bilan yashashiga erishishidir».
Bu kursatilgan konseptual vazifalarni muvaffakiyatli amalga oshira olsak
prezidentimiz tomonidan jamiyatni ma’naviy yangilash borasida belgilab bergan
kursatmalarini bajara olishimiz mumkin bo’ladi. Belgilangan bu vazifalar Vatanimiz va
millatimiz istikboli uchun uta muxim ahamiyatga ega ekanligini taraqqiyotimizning
o’tgan davri tula tasdikladi.
Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan milliy-ma’naviy tiklanish va ma’naviy
yangilanish kosepsiyasining juda katta nazariy va metodologik ahamiyatga ega
ekanligini alohida ta’kidlash lozim. Fikrimizcha ularning ahamiyati quyidagilardan
iborat:
90
Birinchidan, bu konsepsiya sobik shurolarning totalitar to’zumi sharoitida boy
milliy-ma’naviy madaniyatimizning inkirozga yo’z to’tganligini va uning sabablarini
tushunishga;
ikkinchidan, sobik shurolarning utkazgan zuravonligi, zulmi va jinoyatkorona
xatti-xarakatlariga karamasdan, milliy-ma’naviy merosimizning ildizlari mustaxkam
bo’lganligi uchun bu zuravonliklarga bardosh berib, o’z saloxiyati va xususiyatlarini
saklab kololganligini tushunib yetishga, xuddi shuningdek, ana shu omil mustaqilligimiz
sharoitida kuch, qudrat, milliy gurur va iftixor tuygularimiz uchun manba
bo’layotganligini tushunib yetishga;
uchinchidan, xar bir millat, u son jixatdan kichikmi, yoki kattami undan kat’iy
nazar mustaqillik ularning xar biri uchun xavo va suvdek zarur ekanligini, fakat
mustaqillik millatni milliy-ma’naviyatini saklab kolishga, uni rivojlantirishga va keyingi
avlodga yetkazish baxtiga muyassar etadigan asosiy omil ekanligini tushunishga, bu esa
xar bir millatdoshimiz va vatandoshimizning mustaqillikdek ulug ne’matni saklab
kolishi uchun fidoiylik kursatishi ma’naviyatning yuksak belgisi ekanligini qalban xis
etishga imkon beradi;
turtinchidan, milliy-ma’naviy tiklanishning moxhyatini, «ma’naviyat»
tushunchasi, uning shaxs, millat kamoloti, davlat va jamiyat taraqqiyotidagi urnini bilib
olishga, uni rivojlantirish uchun merosimizni chuqur o’zlashtirish, tinmay izlanish,
ma’rifat, fan, texnika va texnologiya yutuklarini sabot bilan o’zlashtirish hamda
Prezidentimizning bugungi taraqqiyotimizni ta’minlaydigan «kuch – bilim va
tafakkurda» – degan ilmiy va amaliy ahamiyatga ega bo’lgan konseptual g’oyasiga
izchillik bilan amal kilishimiz;
beshinchidan, milliy mustaqilligimizni mustaxkamlash va isloxatlarni amalga
oshirish jarayonida milliy-ma’naviy tiklanishimiz oldida turgan vazifalar qulamini bilib
olishga va uni amalga oshirishda umummilliy safarbarlik xarakatini avj oldirishda
fidoiylik kursatish zarurligini;
oltinchidan, talaba yoshlarning milliy-ma’naviy tiklanish borasida ular oldida
turgan vazifalarni bilib olishga, milliy gurur, iftixor, fidoyilik, vatanparvarlik, insoniylik
kabi oliyjanob fazilatlarni shakllantirish – mustaqilligimizni mustaxkamlash va
taraqqiyotimizning asosiy sharti ekanligini tushunib yetish;
yettinchidan, milliy istiqlol g’oyaning ma’no va mazmunini chuqur
anglashimizga, mustaqillikni mustaxkamlash jarayonida ma’naviy yangilanishimiz
borasidagi strategik vazifalarimizning asosiy yunalishlarini va qulamini chuqur bilib
olishimiz hamda ularni amalga oshirishda fidoiylik kursatishimizning ahamiyatini
tushunib yetishimiz zarurligi kabilardir.
Yukoridagilardan Ko’rinib turibdiki, Prezidentimiz tomonidan ishlab chikarilgan
milliy ma’naviy tiklanish ilmiy-nazariy konsepsiyasi juda katta nazariy, metodologik va
amaliy ahamiyatga egadir. Bu konsepsiya kelajakda masalani yana ham chuqurrok
urganishimiz uchun asos bo’ladi.