Oʼzbekistonda maʼnaviyatni ilmiy oʼrganish va rivojlantirish bosqichlari. Milliy maʼnaviyat rivojlanish kontseptsiyasi

Oʼzbekistonda maʼnaviyatni ilmiy oʼrganish va rivojlantirish bosqichlari. Milliy maʼnaviyat rivojlanish kontseptsiyasi:
1. Islom Karimov tomonidan milliy-ma’naviy tiklanish konsepsiyasining ishlab
chikilishi va uning moxhyati.
2. Islom Karimovning ma’naviyat tushunchasiga ta’rifi, uning nazariy va
metodologik ahamiyati.
3. Mustaqillik yillarida milliy ma’naviyatning tiklanishi va rivojlanishida Islom
Karimovning xizmatlari.
1-masala bayoni. Ma’naviyat jamiyat taraqqiyoti, millat kamoloti va shaxs
barkamolligini belgilab beruvchi asosiy mezonlardan biri xisoblanadi chunki,
ma’naviyat rivojlangandagina jamiyatda iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy barqarorlik
vujudga keladi hamda mamlakat va millat taraqqiy etadi. Bu o’z navbatida shaxsning
barkamol rivojlanishi uchun zarur bo’lgan zamin bo’lib xizmat kiladi. Buni chuqur xis
qilgan va o’z qalbidan o’tkazgan Prezidentimiz Islom Karimov mamlakatimiz o’z
mustaqilligini qulga kiritgandan keyin ona zaminimizda demokratik jamiyatni
qurishning nazariy konsepsiyasini ishlab chikar ekan, iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy
xayotni qayta qurishni milliy-ma’naviy tiklanish bilan uyg’un xolatda bo’lishi
kerakligini ham ilmiy asoslab berdi. U o’zining xajmi jixatdan kichik bo’lsa ham, ammo
mamlakatimizda yangi jamiyat qurishning ilmiy-nazariy asoslarini aks ettirilishi
jixatdan mukammal, fundamental dastur bo’lgan «O’zbekistonnnig o’z istiqloli va
taraqqiyoti yo’li» nomli asarida mustaqillikdan keyin O’zbekistonni rivojlantirishning
ma’naviy soxasidagi strategik vazifalarini ham belgilab berdi. Umuman bu asar
O’zbekistonda yangi jamiyat qurishning ilmga asoslangan dasturi xisoblanadi. Chunki
unda iqtisodiy va ijtimoiy-siyosiy xayotni qayta qurish soxasida ilgari surilgan barcha
g’oyalar o’tgan davrda o’zining ifodasini topdi va jamiyatimiz tubdan yangi bosqichga
kutarildi.
Islom Karimov ushbu asarida mustaqil O’zbekistonni rivojlantirishning
ma’naviy-axloqiy negizlarini belgilab berar ekan, «O’zbekistonni yangilash va
rivojlantirishning o’z yo’li turtta asosiy negizga asoslanadi» – deb kursatadi va
quyidagilarni belgilab beradi.
- umuminsoniy qadriyatlarga sodiqlik;
- Xalqimizning ma’naviy merosini mustaxkamlash va rivojlantirish;
- insonning o’z imkoniyatlarini erkin namoyon kilishi;
- vatanparvarlik1.
Asarda ana shu negizlarning moxhyati ham ochib berilgan. Jumladan, Islom
Karimov shunday yozadi: «Mustaqil O’zbekistonning kuch-qudrati manbai –
Xalqimizning umuminsoniy qadriyatlarga sodiqligidir.
Xalqimiz adolat, tinchlik, ahil-qo’shnichilik va insonparvarlikning nozik
kurtaklarini asrlar osha avaylab – asrab kelmoqda. O’zbekistonni yangilashning oliy
maqsadi ana shu an’analarni qayta tiklash, ularga yangi mazmun bagishlash,
1 Каримов И.А. ўзбекистон: миллий истиқлол, истисод, сиёсат, мафкура. Т: ўзбекистон, 1993, 74-бет.
84
zaminimizda tinchlik va demokratiya, farovonlik, madaniyat, vijdon erkinligi va xar bir
kishini kamol toptirish uchun zarur shart-sharoitlar yaratishdir».
Ko’rinib turibdiki, Prezidentimiz o’z asarida ma’naviyatimizni rivojlantirish
vazifalarini belgilab bergan.
Muallif xalqimizning ma’naviy ildizlari chuqur ekanligini alohida ta’kidlaydi,
ularni qayta tiklash va yangi mazmun bilan boyitish zarurligini strategik vazifa sifatida
belgilaydi. Bu masalaga alohida e’tibor berish zarurligini ta’kidlayotganimizga asosiy
sabab shuki, muallif keyingi asarlarida ham ma’naviy merosimizni qayta tiklash
g’oyasini ijodiy rivojlantiradi va uning millatimiz ma’naviy taraqqiyoti uchun asosiy
yunalish bo’lishini asoslab beradi.
Islom Karimov Xalqimizning buyuk fazilatlari xakida tuxtalib insonparvarlikning
o’zbeklarga xos kirralarini kursatib berishga e’tiborni karatadi. Jumladan,
«Insonparvarlik bu o’zbek Xalqi milliy ruxiyatining ajralmas fazilatidir. Shafkatsizlik va
zuravonlik uning tabiatiga yotdir».
Xuddi mana shu fazilatlarimizning moxhyatini talabalarga yetkazish muallimning
dikkat markazida bo’lishi zarur. Chunki milliy ma’naviyatimizning asosiy manbalari
ana shunga borib takaladi. Bugungi yoshlarimiz buning moxhyatiga yetib borishlari
zarurdir.
Asarda ma’naviyatning Xalqimizning ma’naviy ruxini mustaxkamlash va
rivojlantirishdagi roli ham asoslab berilgan. Jumladan, Prezidentimiz shunday yozadi:
«Xalqimizning ma’naviy ruxini mustaxkamlash va rivojlantirish – O’zbekistonda davlat
va jamiyatning eng muxim vazifasidir. Ma’naviyat shunday kimmatbaxo mevaki, u
bizning kadimiy va navkiron Xalqimizning qalbida butun insoniyatning ulkan oilasida
o’z mustaqilligini tushunib yetish va ozodlikni sevish tuygusi bilan yetilgan».
Ma’naviyatning milliy taraqqiyotidagi urni va uni o’zlashtirish zarurligi asarda
ilmiy asoslangan: «Ma’naviyat o’z Xalqining tarixini, uning madaniyati va vazifalarini
chuqur bilish va tushunib yetishga suyangandagina qudratli kuchga aylanadi».
Ma’ro’zani ukish jarayonida muallim talabalarga bugungi kunda milliy
ma’naviyatni rivojlantirish davlat siyosatida ustivor vazifa sifatida belgilanganligini
Prezidentning yukoridagi g’oyalarini chuqur tushuntirish orkali asoslab berishi lozim.
Islom Karimov o’z asarida mamlakatimizda milliy ma’naviyatni tiklash va
rivojlantirish davlat siyosatida ustivor vazifa ekanligiga e’tiborni karatib quyidagi
konseptual g’oyani ilgari suradi. U shunday yozadi: «Oldin odamlarga moddiy boylik
berish, sungra ma’naviyat tugrisida uylash kerak deydiganlar xak bo’lmasa kerak.
Ma’naviyat – insonning, Xalqning, jamiyat, davlatning kuch-qudratidir. U yuk joyda
xech kachon baxt-saodat bo’lmaydi...»
Prezidentimiz tomonidan ilgari surilgan bu konseptual g’oyaning nazariy va
amaliy ahamiyati shundaki: birinchidan, bu bilan muallif sobik shurolar davrida
ma’naviyatni rivojlantirishga uchinchi darajali omil sifatida karalishining ijtimoiysiyosiy, iqtisodiy va ma’naviy-ma’rifiy inkirozining sabablarini ham kursatib beradi.
Ikkinchidan, ma’naviyatni rivojlantirmasdan, shaxsning ma’naviy-ruxiyatini
o’zgartirmasdan turib jamiyatda ko’zlangan maqsadni amalga oshirish mumkin
emasligiga asosiy e’tiborni karatgan.
Prezidentimizning yana bir muxim konseptual g’oyasi ma’naviyat shaxsning eng
muxim mezoni va shuning bilan birga uni kamolotga eltuvchi, o’z-o’zini anglatuvchi va
o’z imkoniyatlarini yo’zaga chikartiruvchi ulkan omil ekanligini ilmiy asoslaganligidir.
85
Islom Karimovning milliy-ma’naviy tiklanishga bagishlangan konsepsiyasida
vatanparvarlikning shaxs ma’naviyatining ajralmas kismi ekanligini asoslab berish
alohida urinni egallaydi. Xakikatan ham o’z Vatanini sevmagan, uning xar karich yeri
uchun mas’ulligini xis etmagan xar bir inson ma’naviy jixatdan kashshok xisoblanadi.
Muallim talabalar dikkatini xuddi mana shu g’oyaning moxhyatini tushunib yetishga
karatishi lozim.
Prezidentimiz mazkur asardagi milliy-ma’naviy tiklanish vazifasini amalga
oshirishga bagishlangan konsepsiyalarini o’zining boshka asarlarida ijodiy
rivojlantirgan, yangi mazmun bilan boyitgan, taraqqiyotimizning yangi bosqichida
yo’zaga kelayotgan muammolarni xal kilish extiyojlariga mos ravishda uning yangi
yunalishlarini belgilab bergan.
Xususan, ular «O’zbekiston iqtisodiy isloxatlarni chuqurlashtirish yo’lida»,
«O’zbekistonnning siyosiy-ijtimoiy va iqtisodiy istikbolining asosiy tamoyillari», «Amir
Temur – faxrimiz, gururimiz», «O’zbekiston XXI asr busagasida: xavfsizlikka taxdid,
barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari», «Barkamol avlod O’zbekiston
taraqqiyotining poydevori», «Tarixiy xotirasiz kelajak yuk», «Jamiyatimiz mafkurasi
Xalqni – Xalq, millatni – millat kilishga xizmat etsin», «O’z kelajagimizni o’z qulimiz
bilan kurmokdamiz («Turkiston» gazetasining muxbiri savollariga javoblar)», «Ollox
qalbimizda, yuragimizda («Turkiston press» axborot agentligi muxbirining savollariga
javoblar)», «O’zbekiston XXI asrga intilmokda», «Ozod va obod Vatan, erkin va
farovon xayot – pirovard maqsadimiz», «Milliy mafkura – kelajak poydevori»,
«Donishmand Xalqimizning mustaxkam irodasiga ishonaman («Fidokor» gazetasi
muxbiri savollariga javoblar)» kabi asarlari, nutklari va muxbirlar savollarida o’z
ifodasini topgan.
Prezidentimizning yukoridagi asarlarida ilgari surilgan konseptual g’oyalarni
umumlashtiradigan bo’lsak, ular quyidagi yunalishlarni o’z ichiga oladi:
- ma’naviy meros va diniy qadriyatlarni chuqur o’zlashtirish, millatimizning o’zo’zini anglashiga erishish, milliy gurur va iftixor tuygularini izchillik bilan
mustaxkamlash;
- mustaqillik sharoitida milliy g’oya va milliy mafkurani shakllantirish hamda uni
Xalqimiz dunyokarashiga aylanishiga erishish;
- ta’lim tizimini islox kilish, kadrlar tayyorlashning milliy dasturini amalga
oshirish asosida barkamol avlodni shakllantirish, soglom avlod dasturini amalga oshirish
asosida jismonan bakuvvat, ruxi, fikri soglom, iymon-e’tikodi butun, bilimli,
ma’naviyati yuksak, mard va jasur vatanparvar avlodimizni shakllantirish;
- milliy-ma’naviy saloxiyatimizning jaxon sivilizasiyasidagi urnini tiklash va
bugungi kunda ma’naviyat, ma’rifat, fan, texnika, texnologiya yutuklarini chuqur
o’zlashtirish asosida xozirgi zamon umumjaxon ma’naviyati tizimi rivojiga xissa
kushish;
- yoshlar ma’naviyatini milliy istiqlol g’oyalari bilan boyitib borish, ular ongida
mafkuraviy immunitetni kuchaytirish;
- insoniyatning asrlar davomida yaratgan va umumjaxon mulkiga aylangan
barcha boyliklarini milliy-ma’naviy saloxiyatimizning ajralmas kismiga aylantirish
kabilardir. Ma’ro’zachi Prezidentimiz asarlarida ilgari surilgan ana shu konseptual
g’oyalarni asarlar buyicha mukammal bayon kilib berishi zarur bo’ladi.
86
Ajdodlarimizdan kolgan meros xar bir millatning nafakat O’tmishi, shuning bilan
birga istikboli uchun ham kuch, fidoyilik va ilxom manbai xisoblanadi. Shuning uchun
ham Prezidentimiz «Xozirgi O’zbekiston deb ataluvchi xudud, ya’ni bizning Vatanimiz
nafakat Shark, balki umumjaxon sivilizasiyasi beshiklaridan biri bo’lganligini butun
jaxon tan olmokda. Bu kadimiy va tabarruk tuprokdan buyuk allomalar, fozilufo’zololar, olimu-ulomolar, siyosatchilar, sarkardalar yetishib chikkan.
Diniy va dunyoviy ilmlarning asoslari mana shu zaminda yaratilgan, saykal
topgan.
Ota-bobolarimizning asrlar davomida tuplagan xayotiy tajribalari, diniy, axloqiy,
ilmiy karashlarini o’zida mujassam etgan bu nodir qulyozmalarni jiddiy urganish davri
keldi»2 - deb ta’kidlaydi. Uning «O’zlikni anglash tarixni bilishdan boshlanadi. Inson
uchun tarixdan judo bo’lish xayotdan judo bo’lish demakdir»3 – degan g’oyalarida xar
bir vatandoshimizning, ayniksa yoshlarimizning ma’naviy merosimizni chuqur urganish
zarurligi milliy ma’naviy tiklanishimizning bosh vazifasi ekanligini tushunib yetishga
karatilgandir.
Islom Karimov milliy mafkuraning milliy ma’naviy tiklanish va mamlakatimizda
demokratik jamiyat qurishdagi ahamiyati va rolini ilmiy asoslashga katta e’tibor
karatadi. Milliy mafkura-millatni birlashtiradi, mafkurasiz odam, jamiyat, davlat o’z
yo’lini yukotadi.
Milliy mafkura vositasida el-yurt birlashadi o’z oldiga buyuk maqsadlar kuyadi
va ularni ado etishga kodir bo’ladi4»-deb ta’kidlaydi. Prezidentimiz o’z navbatida milliy
g’oyaning vazifalarini anik belgilab beradi: «... milliy g’oya birinchi navbatda yosh
avlodimizni vatanparvarlik, el-yurtga sadokat ruxida tarbiyalash ularning qalbiga
insonparvarlik va odamiylik fazilatlarini payvand kilishlik oliyjanob ishlarimizda
madadkor bo’lishi zarur»5 ligini belgilab beradi. Mamlakatimiz bugungi kunda totalitar
to’zum xukumronligidan ozod bo’lib demakratik jamiyatni qurish sari dadil kadam
tashlamokda. Tabiiyki, jamiyat bir bosqichdan ikkinchisiga utish, yana boz ustiga
zurovonlik asosida kurilgan jamiyatdan ma’rifatli inson manfatlari, shaxs erkinligi va
kamolotiga xizmat kiluvchi demokratik jamiyatga utish oson kechmaydi, chunki eski
to’zum illatlari xali saklanib turadi. O’z umrini o’zaytirish uchun jon jaxdi bilan
karshilik kursatadi, yangi jamiyat esa kiska muxlatda kurilmaydi, balki ma’lum vaktni,
unda yashayotgan barcha insonlarning fidoyilik bilan mexnat kilishlarini talab etadi.
Xuddi mana shu jarayonda yo’zaga kelgan muammolarni xal kilish uchun yuksak
ma’naviy e’tikod va sabr-tokat bilan odamlarni uyushtirish, ular dunyokarashida yangi
jamiyat taffakKo’rini shakllantirish muxim vazifa darajasiga kutariladi.
Mamlakatimizda ana shu buyuk muammolarni xal etish jarayonlari ketmokda.
Ularni mavaffakiyatli xal etishda ertangi kunimiz davomchilari bo’lgan yosh avlodni
tarbiyalab voyaga yetkazishmiz zarur. Shuning uchun ham prezidentimiz ogir iqtisodiy
muammolarni xal etish jarayonlari murakkab xolatda kechayotganliga karamasdan
kadrlar tayyorlash dasturini ishlab chikish, uni kabo’l kilish va xayotga tadbik etish
masalasini asosiy vazifa sifatida belgilab berdi hamda uni amalga oshirishda raxbarlik
kilmokda. U Oliy Majlisning IX sessiyasidagi ma’ro’zasida bu dasturning ahamiyatini
shunday ta’kidladi: «Lunda kilib aytganda, bugungi kunda oldimizga kuygan buyuk
2 Каримов И.А. Тарихий хотирасиз келажак йўқ. Т: Шарқ, 1998, 3-4 бетлар.
3 ўша асарда 5, 10-бетлар.
4 È. Êàðèìîâ. Æàìèÿòèìèç ìàôêóðàñè õàë³íè-õàë³, ìèëëàòíè-ìèëëàò ³èëèøãà õèçìàò ýòñèí. Òîøêåíò, ўçáåêèñòîí. 1998, 4,2,15-бетлар.
5 ўша асар. 15-бет.
87
maqsadlarimizga, ezgu niyatlarimizga erishishimiz, jamiyatimizning yangilanishi,
xayotimizning taraqqiyoti va istikboli amalga oshirilayotgan isloxatlarimiz,
rejalarimizning samarali takdiri – bo’larning barchasi, avvalambor, zamon talablariga
javob beradigan yukori malakali, ongli, mutaxassis kadrlar tayyorlash muammosi bilan
chambarchas boglikligini barchamiz anglab yetmokdamiz».
Prezidentimizning milliy-ma’naviy tiklanishni amalga oshirishga xizmat kiluvchi
yana bir konseptual g’oyasi soglom avlodni tarbiyalab voyaga yetkazish zaruriyatini
ilmiy asoslanganligidir. Uning soglom avlod konsepsiyasida shaxsning jismonan, ruxan
bakuvvat bo’lishi, yuksak bilim, ma’naviyat, tafakkur va fidoyi vatanparvar bo’lishi
kabi talablarga javob beradigan avlodni nazarda tutiladi. Shuning uchun ham u
«...farzandlari soglom yurt qudratli bo’ladi, qudratli yurtning farzandlari soglom
bo’ladi»6 – degan g’oyani ilgari suradi.
Milliy-ma’naviy tiklanishimizda yoshlarimiz ma’naviyatini yuksak darajaga
kutarish, ularning xozirgi zamon fan, texnika va texnologiya yutuklarini chuqur
o’zlashtirishlari katta omil ekanligi Prezidentimiz tomonidan ilmiy asoslangan.
Xakikatdan ham jaxonning rivojlangan mamlakatlari tajribalari kursatib turibdiki,
kaysi mamlakat yoshlari zamonaviy fan, texnika va texnologiya yutuklarini kanchalik
mukammal egallasa, mamlakat taraqqiyotiga kushadigan xissalari shunchalik samarali
bo’ladi, ma’naviyat yuksaladi va mamlakatning xozirgi zamon jaxon sivilizasiya
tizimiga kirib borishi tezlashadi.
Prezidentimiz ishlab chikkan milliy-ma’naviy tiklanish konsepsiyasida
insoniyatning asrlar davomida yaratgan va umumjaxon mulkiga aylangan barcha
boyliklarini milliy ma’naviyatimizning ajralmas kismiga aylantirish ham asosiy urinni
egallaydi. Jumladan, u «Fidokor» gazetasi muxbiri bergan savollariga bergan
javoblarida dunyo Xalqlari ma’naviy mulkiga aylangan faylasuflarning asarlari
xaligacha o’zbek tilida yoshlarimizga yetib bormaganligini kattik tankid kilib shunday
ta’kidlaydi: «Dunyo tan olgan kup ulug faylasuflarning asarlari xano’zgacha o’zbek
tilida nashr etilmagani tufayli aksariyat ziyolilar, xususan, yoshlarimiz ularning
g’oyaviy karashlari bilan yaxshi tanish emas Sokrat va Platon, Nisshe va Freyd kabi
olimlarning xozirgi zamon chet el faylasuflarining kitoblarini ham tushunarli kilib, izox
va sharxlar bilan o’zbek tilida chop etish naxotki mumkin bo’lmasa?»7.
Yukorida keltirilganlardan Ko’rinib turibdiki Prezidentimiz milliy-ma’naviy
rivojlanishimizni jaxon Xalqlarining ilgor ma’naviyat tafakkuri taraqqiyoti bilan uyg’un
ravishda rivojlantirish vazifasini kun tartibiga kuymokda.
Prezidentimiz tomonidan ishlab chiqilgan milliy-ma’naviy tiklanishning ilmiynazariy konsepsiyasi juda katta amaliy ahamiyatga egadir. Bu mustaqillik yillarida
ma’naviy taraqqiyotimizda qulga kiritilgan yutuklar misolida o’z tasdigini topdi.