|
77
shaklda bо‗lsa-da, ish hujjati matnini mantiqiy-semantik jihatdan shakllantirishda
―uyushtiruvchilik‖ vazifasini bajaradi.
Rasmiy-idoraviy ish uslubida qо‗llanuvchi bunday birliklar ham matnning rasmiy tus
olishida muhim о‗rin tutadi. Masalan, barcha turdagi vasiyatnomada men, yashovchi, fuqaro,
vasiyat qilmoq, vasiyat qiluvchi, meros, notarius, nusxa, imzolamoq, tasdiqlamoq leksik
birliklari faol ishlatiladi. Ammo bu birliklardan vasiyat qilmoq, vasiyat qiluvchi, leksemalari
vasiyatnoma matnining mantiqiy-semantik jihatdan shakllanishida alohida ahamiyatga ega. Ular
vasiyatnoma matnini mantiqiy-semantik jihatdan shakllantiruvchi, matnda qо‗llanishi zarur va
shart bо‗lgan birliklar sanaladi. Matnni tashkil etuvchi boshqa birliklar ayni shu tayanch birliklar
atrofida jamlanadi. Bunday ―maxsus leksika‖ boshqa ish hujjatlarida ham kuzatiladi. Masalan,
har qanday kafolat xati matnida kafolat bermoq (kafolat beramiz, kafolat beriladi, kafolat
beradi grammatik shakllarda) fe‘l leksemasi, albatta, ishtirok etadi. Bu leksema ayni hujjat matnida
qо‗llanilishi lozim va shart bо‗lgan, hattoki hujjat turining mohiyatini ochib berishga xizmat
qiluvchi birlik hisoblanadi. Yoki ishonchnoma matnida qо‗llanuvchi ishonch bildirmoq (ishonch
bildiraman, ishonch bildiradi shakllarida) yoki vakolat bermoq (vakolat beraman, vakolat
beradi shakllarida) birligi rasmiy hujjat matnini mantiqiy-semantik jihatdan tarkib toptiruvchi
tayanch birliklar hisoblanadi.
Rasmiy-idoraviy ish uslubida sohaviy terminlarning ham matn tarkibiy qismlarini
uyushtirishdagi о‗rni katta. Ish hujjati turiga qarab ularning rasmiy matnlarda qо‗llanish chastotasi
turlicha bо‗ladi. Ayniqsa, rasmiy hujjat matnida tayanch birliklar vazifasini о‗tovchi terminlarning
qо‗llanish chastotasi yuqori bо‗ladi. Rasmiy-idoraviy ish hujjatlari matnida eng kо‗p
uchraydigan terminlar yuridik va iqtisodiy soha terminlaridir. Masalan, rо‗yxatga olish/ qayd
etish (rо‗yxatga olingan, rо‗yxatga olindi, qayd etilgan shakllarida) yuridik termini barcha turdagi
xatlar, muassasa, tashkilot, korxona nizomlarida, shartnomalar va ayrim arizalarda (masalan,
avtomobilni rо‗yxatga olish uchun yoziladigan yoki fuqaroni turarjoyga qaydlash sо‗rab
yoziladigan arizalarda), molk-mulkni xatlash dalolatnomasi hamda hujjatlarni rо‗yxatga olish
daftarlarida keng qо‗llaniladi. Shuningdek, shaxsiy mulk yuridik termini ma‘lumotnoma,
shartnoma, vasiyatnoma kabi ish hujjatlari matnida faol ishlatiladi. Ayrim yuridik terminlar ish
hujjatning faqat ma‘lum turida qо‗llansa-da, bu hujjatning asl mohiyati haqida ma‘lumot
tashuvchi birlik maqomida bо‗ladi. Masalan, ariza matnida qо‗llangan xususiylashtirish
yuridik termini ariza turi, arizachining maqsadi kabilarni tez anglanishiga yordam beradi.
Rasmiy-idoraviy ish hujjatlari matnida iqtisodiy sohaga oid kirim, chiqim, oldi-sotdi, sarf-
xarajat, byudjet, tо‗lov, daromad, smeta terminlari ham kо‗p uchraydi. Bu terminlardan ayrimlari
bir necha rasmiy hujjat turlarida ishlatilsa, ba‘zilari faqat muayyan ish hujjati matnida qо‗llaniladi.
Jumladan, byudjet termini ayrim shartnoma va buyruqlar matnida uchraydi, smeta, daromad, sarf-
xarajat, kirim, chiqim terminlari kо‗pincha ma‘lumotnoma, dalolatnomalarda qо‗llaniladi.
Bunday terminlar ham ba‘zida matnni mantiqiy-semantik jihatdan shakllantirishga xizmat
qiluvchi tayanch birliklar maqomida bо‗ladi. Masalan, ishchining daromadi haqidagi
ma‘lumotnomada daromad termini rasmiy hujjat matnining mantiqiy-semantik yadrosini tashkil
qiladi. Matndagi boshqa birliklar bu termin atrofida birlashib, hujjat matnini shakllantirishga
yordam beradi.
Ma‘lum bо‗ladiki, rasmiy uslubning har bir ichki turi о‗z leksik birliklari majmuiga ega.
Leksik birliklarning qо‗llanish doirasi rasmiy matnning turiga kо‗ra farqlanadi. Shunisi
xarakterliki, ayrim rasmiy hujjatlar matnida qо‗llanuvchi leksik birliklar boshqasida mutlaqo
ishlatilmasligi mumkin. ―Ish yuritish‖ kitobida kо‗rsatilishicha, ―xizmat xatlari hissiy-bо‗yoqdor
sо‗zlardan xoli bо‗lishi talab etilsa, diplomatik yozishmalar, aksincha, hissiy-bо‗yoqdor
sо‗zlarga boyligi, maqtov va iltifot sо‗zlariga egaligi bilan ajralib turadi. Maqtov sо‗zlari
diplomatik yozishmalarning eng asosiy turi bо‗lmish nota-bayonotlarning zaruriy qismlaridan
biri hisoblanadi. Ularning oz-kо‗p qо‗llanishiga kо‗ra ushbu hujjatlar ma‘lum bir turlarga ham
ajraladi‖. E‘tiborlisi shundaki, rasmiy uslubning muayyan bir turida qо‗llanishga xoslanib
qolgan leksik birliklar bir-biri bilan semantik jihatdan shu qadar zich aloqada bо‗ladiki, ular
assotsiativ tarzda bir-birini yodga solib turadi. Rus tilshunosi Y.N.Karaulov qayd etganidek, har
Do'stlaringiz bilan baham: |
