O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi muhammadolim muhammadsiddiqov

Hozirgi davrda Eron – Turkiya munosabatlari. 
O’z mintaqasining 
yirik davlatlari sifatida Turkiya va Eron ko’pgina sohalarda samarali 
hamkorlik qilish uchun ulkan imkoniyatlarga egadir. Ammo, ichki siyosiy 
tuzum hamda tashqi siyosatda tutilgan yo’llardagi tafovutlar bilan bir 
qatorda, mintaqaviy ta’sirga ega bo’lish borasida o’zaro raqobat Eron-
Turkiya munosabatlariga salbiy ta’sir ko’rsatadi. Shu bilan birga Eron-
Turkiya munosabatlari rivojiga Suriyadagi holat hamda kurd masalasi 
jiddiy ta’sir ko’rsatmoqda.
2002-yilda 
Turkiyada hokimiyatga “Adolat va taraqqiyot” 
partiyasining kelishi ikki davlat o’rtasidagi munosabatlarga yangicha 
ma’no kasb etgan edi. Eronga Turkiyaning islomiy partiyasi ma’qul keladi, 
qolaversa ikki davlat uchun umumiy bo’lgan xavfsizlikka tahdid va 
xatarlarning yuzaga kelishi munosabatlarning yaxshilanishiga yordam 
berdi. 2003-yil yanvarida Vashingtonning Bag’dodga qarshi qaratilgan 
harbiy aksiyasiga tayyorgarlik avjiga chiqqan paytida Anqara mintaqada 
Iroq muammosini siyosiy vositalar bilan hal qilishga qaratilgan 
diplomatiyani faol amalga oshirishni boshlab yubordi. Bu diplomatiya 
muhitiga Suriya, Iordaniya, Misr, Saudiya Arabistoni, Iroq, hamda Eron 
kirar edi. Iroq muammosini birgalikda hal qilishga qaratilgan tashqi ishlar 
vazirlari darajasida bir qator uchrashuvlar tashkil etildi. Vashington Iroq 

---

93 
qo’shinlarining bu formatdagi aloqalariga yetarli darajada ahamiyat 
bermadi, u yerda esa eng faol o’q Anqara-Tehron bo’lgan bo’lib, keyingi 
ikki yil davomida Anqara-Tehron-Damashq uchburchagiga aylandi. Eron 
va Turkiyaning xavfsizlik masalalari bo’yicha hamkorligi asta-sekin 
kuchayib borar edi. 2004-yil iyulda Turkiya Bosh vazirining Tehronga 
qilgan safarida ikki tomon hamkorlik to’g’risida kelishuvni imzolab, unda 
Kurdiston ishchi partiyasi (KIP) ga terroristik tashkilot sifatida ta’rif 
beriladi. Shu davrdan boshlab ikki davlat chegaralarni himoyalash 
borasida hamkorlikni boshlashdi.
Turkiya-Eron muloqoti garchi bir qator muammolarga ega bo’lgan 
bo’lsa ham, ammo o’sib borayotgan ikki davlat o’rtasidagi savdo-iqtisodiy 
aloqalar va energetika sohasidagi hamkorligi bilan ham mustahkamlanib 
borar edi. 2007-yilda ikki davlat o’rtasida savdo hajmi 4,5 mlrd. AQSh 
dollarini tashkil etdi. 2007-yilda Eronda 40 dan ortiq turk firmalari faoliyat 
olib borgan bo’lib, shu bilan birga turk investorlari uchun Eron bozorining 
jozibadorligi oshib borishni davom etar edi. Eron Turkiyaga tabiiy gaz 
yetkazib berish bo’yicha Rossiyadan so’ng ikkinchi o’rinda turadi. 
Ikkitomonlama aloqalardagi keyingi qadam 2007-yilda Eron va 
turkman gazini Yevropaga Eron va Turkiya hududi orqali o’tkazish 
masalasiga bag’ishlangan “Maqsadlar to’g’risida memorandum” ning 
imzolanishi bo’ldi. Tomonlar tabiiy gazni tashish bo’yicha turk-eron 
korxonasini tuzishga kelishib olishdi.
2009-yil Eron-Turkiya munosabatlari uchun yanada sermazmum 
bo’lib, u ikki davlat munosabatlari chuqurlashuvi nuqtai-nazaridan muhim 
davrga aylandi. 2009-yil yanvarda Turkiya Bosh vaziri T.Erdog’an 
Bryusselda agar Eron “Nabukko” gaz quvuri loyihasida ishtirok etmasa u 
haqida gapirishning o’zi behuda deb fikr bildirdi.
Eron Isroil yuritayotgan siyosatga qat’iy qarshi va hatto bu 
davlatning mavjudligi uni qoniqtirmaydi. Turkiya esa ham Falastin ham 
Isroil bilan munosabatlarni yuritib, xalqaro huquqqa muvofiq holda 
mo’’tadil siyosat olib borishga harakat qiladi. Turkiya va Eron 
davlatlarining Falastin muammosiga yondashuvidagi bo’linish bu ikki 
davlatning AQShga bo’lgan turlicha munosabati bilan izohlanadi. Erondan 
farqli ravishda, Turkiya AQSh bilan yaqin munosabatda bo’lib, tez-tez 
AQSh va mintaqa davlatlari, jumladan AQSh va Eron o’rtasidagi 
munosabatlarda rasmiy va norasmiy vositachi vazifasini bajaradi.
Eron-Turkiya munosabatlari nafaqat G’arbda balki Yaqin Sharqda 
ham kuzatib boriladi va tahlil etiladi. Bunga misol sifatida 2010-yilda 
Misrning nufuzli haftalik “Al-Ahrom” jurnalining mulohazasini keltirish 

---

94 
mumkin. Unda jumladan bunday deyiladi: “Arab dunyosi Turkiyaning 
o’sib borayotgan mintaqaviy ta’siriga guvoh bo’lmoqda. U AQSh va 
Isroilning strategik hamkoridan nisbatan mustaqilroq siyosiy platformaga 
siljidi. Muvaffaqiyatli arab raqobatining yo’qligi tufayli Turkiya va Eron 
Yaqin Sharq kelajagiga tadrijiy va har tomonlama nazar solish asosida 
shakllantirish tashabbusini o’z zimmalariga oldilar. Ushbu kelajakni 
ko’rish ikki davlatning nuqtai-nazarlari tafovuti darajasida bir-biridan farq 
qiladi”. 2010-yilda Turkiya-Eron munosabatlarida Eron yadro dasturi 
muhim masala sifatida qolishni davom etib, bu borada Turkiya butun davr 
mobaynida o’zgarmas fikriga asosan yo’l tutishni davom etdi. Turk 
pozitsiyasi asosida kuch ishlatish imkoniyatini rad etgan holda oliy turk 
rahbariyati tomonidan doimo yoqlab kelingan muammoni diplomatik yo’l 
bilan hal etish printsipi yotar edi. 2010-yilda Tehronda Eron, Turkiya va 
Braziliya TIV rahbarlari tomonidan uch yoqlama shartnomaning 
imzolanishi Eron muammosini hal etishga qaratilgan muhim urinish 
bo’ldi. Shartnoma Turkiya hududida kam boyitilgan Eron uranini yuqori 
boyitilganiga almashtirishni nazarda tutar edi. Turkiyaga saqlash uchun 
1200 kg kam boyitilgan (3,5 foizgacha) uranni topshirish va Eron 
tomonidan yiliga Tehron tadqiqotlar reaktori uchun zarur bo’lgan 120 kg. 
yuqori boyitilgan (20 foizgacha) uranni qabul qilishga kelishib olingan edi. 
Ammo haqiqiy voqealar rivoji Tehron uch yoqlama shartnomasi asosan 
muammoni hal etish borasida siljish yuz bermaganligini va faqat ikki 
natijaga olib kelganini namoyish etdi. Shartnoma Eronga yangi 
sanktsiyalarni qo’llash muhokama etilayotgan davrda paydo bo’lgani 
sababli Eron birmuncha vaqtdan yutdi, Turkiya esa keskin global 
muammoni hal etishda o’zining tinchlikparvar imidjini mustahkamlab oldi. 
Turkiya BMT XKda o’zining vaqtinchalik a’zoligidan foydalangan holda 
2010-yil iyunda Eronga xalqaro sanksiyalarni kiritishga qarshi ovoz berdi. 
Garchi bu ovoz hech narsani hal qilmagan bo’lsa-da, u Tehron bilan 
munosabatlarni mustahkamlash yo’lida ijobiy rol o’ynadi. 
2011-yilda boshlangan “arab bahori” voqealari Yaqin Sharq status-
kvosida jiddiy o’zgarishlarga olib keldi hamda Turkiya va Eron o’rtasida 
raqobat ob’ektiga aylandi. Eron “arab bahori”ning dastlabki oylarida xalq 
ommasi chiqishlarini “islomiy uyg’onish” deb baholadi va yuz berayotgan 
voqealarni qo’llab-quvvatladi. Ammo g’alayonlar Suriyada boshlanganda, 
Eron rahbariyati butunlay qarama-qarshi pozitsiyani namoyish etdi, negaki 
Eronni qo’llab-quvvatlovchi Suriyadagi mavjud siyosiy rejimning 
o’zgarishi Tehron geosiyosiy manfaatlariga putur yetkazishi mumkin edi. 
Islom inqilobining ma’naviy lideri oyatulloh A.Xomenei “arab bahori 

---

95 
AQSh, Isroil va arab davlatlari tomonidan tashkil etilgan va ularning 
manfaatlariga xizmat qiladi, shuning uchun Eron Suriya tomonda bo’ladi” 
deb fikr bildirdi. O’zining strategik hamkorini saqlab qolish maqsadida 
Eron Suriyaga yordam ko’rsatishni boshladi. Turkiya esa Suriya 
rahbariyatini 
tanqid 
qilishdan 
boshlab, 
Damashqdagi 
rejimning 
o’zgarishiga umid bog’lagan holda hukumatga qarshi kuchlarni qo’llab-
quvvatladi. 
2013-yil avgustda Eronda yangi prezident Hasan Ruhoniyning 
hokimiyatga kelishidan so’ng turk-eron munosabatlari va ikki tomonlama 
hamkorlikda ma’lum iliqlik yuz bergani kuzatildi. 2014-yanvarda Eronga 
Turkiya Bosh vaziri T.Erdog’anning tashrifini “turk-eron munosabatlarida 
so’nggi ikki yil davomida kuzatilgan keskinlikni yengib o’tish uchun qulay 
imkoniyat sifatida baholash mumkin”. Tashrif davomida 10 yildan ortiq 
davr mobaynida muzokaralari olib borilgan savdo hamkorligi to’g’risida 
turk-eron savdo shartnomasi imzolandi. Kelishuv Turkiyaga Erondan 
import qilinadigan qishloq xo’jalik mahsulotlariga, va Eronga Turkiyadan 
import qilinadigan sanoat tovarlari savdosida imtiyozlar berib, bu sohada 
zarur bo’lgan tartibga solish mexanizmini nazarda tutadi. Erdog’an Eronni 
o’zining ikkinchi uyi deb atab 2015-yilga qadar davlatlar o’rtasida tovar 
aylanmasi 30 mlrd. AQSh dollariga yetishiga umid bog’lashini ma’lum 
qildi. 2014-yil iyunida prezident Ruhoniy katta delegatsiya bilan Anqaraga 
tashrif buyurdi va bu voqea Eron davlat rahbarining so’nggi 18 yil ichidagi 
birinchi tashrifga aylandi. Muzokaralar davlatlar aloqalarni rivojlantirishni 
mo’ljallayotganini namoyish etdi. Shu bilan bir qatorda ular mintaqada yuz 
berayotgan geosiyosiy jarayonlarga turlicha munosabatda edilar. 
Muzokaralar natijasida tomonlar strategik hamkorlikning oliy darajadagi 
mexanizmini yaratishga kelishib olishdi. Jami 10 ta shartnoma imzolanib 
asosan, iqtisodiyot, energetika, turizm va ekologiya sohalarini qamrab olar 
edi. Shunday qilib, o’z-o’zidan ko’rinib turibdiki, Turkiya va Eron iqtisod 
va energetika sohalarida hamkorlikning kengayishidan o’zaro 
manfaatdordirlar. Eron esa G’arb kiritgan sanktsiyalar ziyonini shu tariqa 
to’ldirishga intiladi. 
Ikkala davlat uchun ham separatizm va terrorizm dolzarb muammo 
hisoblanadi. Anqarada bu masalada hamkorlik qilish bo’yicha kelishuvga 
erishildi va terrorizmning barcha shakllari bilan kurashda birgalikda 
harakat qilish zaruriyati qayd etilgan edi. Harvard universiteti olimi, Eron 
tashqi siyosati bo’yicha mutaxassisi va kelib chiqishiga ko’ra eron 
millatiga mansub doktor Majid Rafizoda Eron tashqi siyosatida 
Turkiyaning o’rnini quyidagicha baholaydi. “Mintaqada geosiyosat va 

---

96 
kuchlar muvozanati masalasi ko’tarilgan paytlarda Eron etakchilari Fors 
ko’rfazining arab davlatlarini ittifoqdosh emas, balki ko’proq o’zining 
raqibi deb bilishadi. Va bu holat Eron etakchilarini Turkiyani mintaqadagi 
asosiy va muhim strategik, geosiyosiy va iqtisodiy ittifoqchi sifatida qabul 
qilishga majbur etuvchi asosiy sabablardan biridir”. Amerikalik 
tadqiqotchi eronlik liderlar Turkiya bilan savdo qilish orqali AQSh va 
xalqaro sanksiyalarning ta’sirini kamaytirishga muvaffaq bo’lganini ham 
qayd etadi. 2015-yil 2-aprelda Lozannada Eronning yadro dasturi bo’yicha 
muzokaralar yakunlandi. “Milliyet” nomli turk gazetasi ilgari Eron 
o’zining yadroviy majburiyatlari haqida ochiq gapirishni xohlamaganligini 
qayd qiladi. Bu safar esa Erondagi barcha yadroviy qurilmalar qat’iy va 
doimiy xalqaro nazorat ostida bo’lishi haqida gap bormoqda. Ammo 
Eronga va imzolangan shartnomaga ishonchsizlik bildirishni davom 
etayotganlar ham bor. Birinchi navbatda, Isroil, Saudiya Arabistoni va 
Fors ko’rfazi davlatlari shartnomaga “sovuq” nazar tashlamoqdalar. Bu 
kabi ishonchsizlik va shubhalar AQSh kongressida ham mavjud. Eron 
yadro dasturi bo’yicha kelishuvga erishish Yamanda urush boshlanishining 
sabablaridan biri bo’ldi deb ta’kidlash mumkin. 
Venada 2015-yil iyulda Eron va “oltilik” o’rtasida yadro dasturi 
bo’yicha kelishuvning imzolanishi butun jahonda, jumladan Turkiyada 
ham mamnuniyat hissini yuzaga kelishiga sabab bo’ldi. Va birinchi 
navbatda, kelishuv Turkiyaning ishbilarmonlar doiralarida katta umid va 
rejalarni tug’dirdi. Turk-Eron savdo-sotiq kengashining raisi R.Eser 
sanktsiyalarni olib tashlash ikki yil ichida tovar aylanmasini 30 mlrd. 
AQSh dollarigacha ko’tarish imkonini berishini ma’lum qildi. Yaqin Sharq 
strategik tadqiqotlar markazi mutaxassisi A.Keskinning fikricha, “Turkiya 
va Eron Yaqin Sharqda qarama-qarshi geosiyosiy kurash holatidadir. Va 
bu kurash butun Yaqin Sharqni, jumladan, Suriya, Iroq va Yamanni ham 
o’z ichiga oladi. Eron Turkiyaning diplomatik va siyosiy tashabbuslarini 
o’ziga nisbatan qarshi qaratilgan faoliyat deb baholaydi va shu sababdan 
mintaqada turk ta’sirini va imkoniyatlarini cheklashga harakat qiladi. 
“Arab bahori” esa ikki davlat o’rtasidagi munosabatlarda keskin o’zgarish 
yasagan nuqta bo’lib, ularni bir-biriga zid qo’ydi. 
Anqara va Tehron Yaqin Sharqni yangidan shakllantirishda yetakchi 
rolni qo’lga kiritish maqsadida Suriyadagi vaziyatni hal etish borasida 
xalqaro tashabbuslarni ishlab chiqishda faol ishtirok eta boshladilar. Agar 
Turkiyada “Suriya do’stlari guruhi”ning qurultoylari bo’lib o’tgan bo’lsa, 
Eron 2013-yil mayida 40 dan ortiq davlat ishtirokida Suriya bo’yicha 
xalqaro konferensiyani o’tkazdi. Tehron konferensiyasiga Turkiya, 

---

97 
shuningdek, Prezident Bashar Asadning Yaqin Sharqdagi yana boshqa ikki 
dushmani - Saudiya Arabistoni va Qatar taklif etilmadi. Turkiya Damashq 
bilan urush olib borayotgan Erkin suriya armiyasiga o’z hududida bazalar 
tuzishga ruxsat etib, front ortida esa razvedka ma’lumotlarini yetkazish 
orqali ularga ko’maklashdi. O’sha vaqtning o’zida Eron qurolli 
kuchlarining otryadlari hukumat kuchlari tomonda Suriyadagi qurolli 
to’qnashuvlarda ishtirok etishar edi. Tehron Iroqdan tranzit hudud sifatida 
foydalanib Damashqqa qurol-yarog’ va texnika yetkazib berish bilan 
yordam ko’rsatdi.
Shunday qilib, Eron va Turkiya Suriya muammosi bo’yicha o’z 
pozitsiyalarida umumiy bo’lgan jihatlarni topish va belgilashga urinib 
ko’rdilar va bu holat tomonlarning o’zaro mintaqaviy ziddiyatlarini 
“tamadduniy izda” saqlab qolishga va Suriyadagi krizis holatining Turkiya 
va Eron o’rtasidagi ikkitomonlama munosabatlariga salbiy ta’sir etishini 
oldini olishga intilishlaridan guvohlik beradi.
Aytish mumkinki, Suriya krizisida Turkiya va Eron kurashayotgan 
boshqa-boshqa tomonlarni qo’llab-quvvatlashda davom etishlari shak-
shubhasiz bo’lib, ular muammoni hal etishda o’zlarining mintaqaviy 
manfaatlarini eng ko’p darajada amalga oshirishga imkon beruvchi 
natijaga intiladilar. Shu sababdan, Suriyadagi vaziyat Anqara va 
Tehronning Yaqin Sharqdagi mintaqaviy raqobati rivojining harakati va 
o’zgarishini belgilovchi omil sifatida eron-turk munosabatlarida o’z 
ahamiyatini saqlab qoladi. 
Ma’lumki, Eronning yadro quroli uchun xomashyo hisoblangan uran 
qazib olish va uni boyitishni tiklashini ma’lum qilgani AQSh va Eron 
munosabatlarini yomonlashtirdi. Bundan tashqari, 2019 yilning may oyida 
Fors ko’rfazining BAA hududiy suvlarida turgan 4ta tanker noma’lum 
tomonning hujumiga uchradi. Bu voqealardan bir necha kun avval AQSh 
Eronning savdo kemalariga hujum qilishidan ogohlantirgandi. Bu voqealar 
AQSh Eron bilan yadro kelishuvidan chiqishi ortidan sodir bo’ldi. 
Iroqlik harbiylar 2019 yilning 19 may kuni ko’rfaz tomondan Iroq 
hududiga raketalar uchib kelganini ma’lum qilishdi. Raketalar 
Bag’doddagi AQSh elchixonasi yonidagi bo’sh erga borib tushgan. Bu 
raketalar nima maqsadda otilganini tushunish qiyin emas. 
Eron ayni damda juda qiyin iqtisodiy holatga tushib qolgan. 
Mamlakat prezidenti Hasan Ruhoniyning aytishicha, bugun Eron 1980-
yillardagi Iroq bilan urushdagidan ham yomonroq holatda. 

---

98 
«Urush vaqtida bizda hozirgi kabi neftni sotish, eksport yoki import 
uchun muammo yo’q edi. Faqat qurol-yaroq sotib olishda qiynalganmiz, 
xolos», deydi Ruhoniy hozirgi holat yomonroq ekaniga ishora qilib. 
O’tgan yili Donald Tramp ikki mamlakat o’rtasidagi kelishuvdan bir 
tomonlama chiqib ketganidan so’ng Eronga nisbatan sanktsiyalar 
ko’paydi. Sanktsiyalarning eng asosiysi Eron neftiga qaratilgan va bu 
xomashyo savdosi mamlakat iqtisodiyotining katta qismini tashkil qiladi. 
Bundan tashqari, AQShning yirik korxonalariga Eron bilan to’g’ridan-
to’g’ri aloqa qilish taqiqlangan. Dunyoning boshqa davlatlaridagi AQSh 
bilan aloqasi yaxshi bo’lgan yirik korxonalar ham o’z-o’zidan Eron bilan 
savdo aloqalaridan voz kechgan. 
Xalqaro valyuta fondi Eronning 2019 yilgi YaIMi 6 foizga tushishini 
prognoz qilgan. Biroq bu ko’rsatkich sanktsiyalar keskinlashishidan avval 
qayd etilgan va yangi ko’rsatkichlar ancha past bo’lishi taxmin 
qilinmoqda. Chunki, yaqinda sanktsiyalardagi istisnolar ham olib 
tashlandi. Xitoy, Hindiston, Yaponiya, Janubiy Koreya va Turkiya kabi 
ishlab chiqarishi Eron neftiga bog’liq bo’lgan davlatlar sanktsiyalardagi 
«istisno» bandiga ko’ra Erondan neft olishi mumkin edi. Ammo Eron endi 
bu davlatlarga ham «qora oltin» sota olmaydi. 
AQShning yana ikki harakati Eron siyosatchilari, xususan 
oyatullohning «asabini qitiqladi». Davlat departamenti Eron islom inqilobi 
soqchilarini, ya’ni mamlakatning eng qudratli qo’shinlarini terroristik 
tashkilotlar ro’yxatiga kiritdi. O’zining asosiy armiya qo’shinlariga 
nisbatan bu munosabatni Eron tomoni turgan gapki haqorat deb qabul 
qildi. Bundan tashqari, Eron AQShning Hurmuz bo’g’ozini yopib 
qo’yishga urinayotganidan darg’azab bo’lmoqda. Axir bu neft savdosi 
uchun mintaqadagi eng katta yo’lak hisoblanadi. Butun dunyodagi neft 
xomashyosining naq 20 foizi aynan mana shu bo’g’oz orqali o’tadi. 
AQSh prezidenti Donald Tramp tvitterda Eronga qarshi urush qanday 
oqibatlarga olib kelishi mumkinligini yozdi. 
«Eron biz bilan urushmoqchi bo’lsa, bu ular uchun yakun bo’ladi. 
AQShga tahdid qilish yaxshilikka olib kelmaydi», dedi Tramp urush 
bo’lsa, AQSh Eronni kunpayakun qilajagiga ishora qilib. 
Bu ikki davlat bir-birini har xil chiqishlar orqali qo’rqitishni xush 
ko’rishadi. 
AQSh Eronning terrorizmga homiylik qilayotgani va bu davlatdagi 
yadro quroli insoniyat uchun xavfli ekanini aytib, turli sanktsiyalar qo’llab 
kelsa, forslar AQShning agressorligini iddao qilishadi. Boshqa frontlarda 

---

99 
davom etayotgan urush qurolli to’qnashuvga aylanishini kutish 
mumkinmi? Bu qanchalik haqiqatga yaqin? 
Tramp Eronning yadro quroli ishlab chiqarishiga yo’l qo’ymasligini 
aytdi. Shu bilan birga, AQSh etakchisi Eron bilan urush holati yuzaga 
kelishi mumkinligini istisno qildi. 
«Men urush kovlaydiganlardan emasman. Urush bo’lishi 
xohlamayman, chunki u iqtisodga katta zarar keltiradi. Bundan tashqari, 
urushda odamlar o’ladi va bu eng yomoni», dedi Tramp Fox News 
kanaliga intervyu berar ekan. 
Ammo 
uning 
harakatlari 
vaziyatni 
yumshatishga 
xizmat 
qilmayotgani ham bor gap. Masalan, AQSh Fors ko’rfazidagi harbiy 
kemalar sonini oshirgani yaxshi oqibatlarga olib kelmasligi aniq. 
Shu o’rinda Eron ham urushni xohlamaydi. Mamlakat tashqi ishlar 
vaziri bu borada Eronning pozitsiyasini kiborlik bilan e’lon qilingan 
bayonotida ma’lum qildi: «Urush bo’lmaydi, chunki biz buni 
xohlamaymiz. Mintaqada biz bilan ziddiyatga borishga jazm qiladiganlar 
yo’q». 
Xullas, Eron va AQSh o’rtasidagi munosabatlar borgan sari 
taranglashmoqda. Bu esa shundog’am uzoq yillardan buyon siyosiy 
barqarorlikdan mosuvo bo’layotgan Yaqin Sharq uchun yaxshilik olib 
kelmasligi aniq...