O‘zbekiston xalqaro islom akademiyasi muhammadolim muhammadsiddiqov

Eronning - Markaziy Osiyo va Kavkaz respublikalari bilan 
munosabatlari. 
Markaziy Osiyo mintaqasi Eron tashqi siyosatining muhim 
yo’nalishlaridan biri bo’lib qolishni davom etmoqda. Amalda bo’lgan 
sanksiyalarga qaramay, Eron so’nggi yillarda Markaziy Osiyo davlatlari 
bilan aloqalarini mustahkamlashga muvaffaq bo’ldi. 
Jumladan, Eron va Qozog’iston ko’p marotaba do’stona va yaxshi 
qo’shnichilik munosabatlarini rivojlantirishdan manfaatdorligi va 
o’zlarining siyosiy intilishlarini tasdiqlagan edilar. Tomonlar mintaqaviy 
va xalqaro tashkilotlar doirasida birgalikda yaqindan harakat qilishadi. Ikki 
davlat o’rtasida har yili tovar aylanmasining o’sishi kuzatiladi (2012-yilda 

---

89 
678,9 mln. AQSh dollari, 2013-yilda 620,5 mln. AQSh dollari, 2014-yilda 
987,1 mln. AQSh dollari). Shu vaqtning o’zida Qozog’iston bu 
munosabatlar o’zining Vashington, YEI va Turkiya bilan muloqotiga ta’sir 
etishini hisobga olgan holda Eronga nisbatan muvozanatli siyosat yuritadi. 
Aynan shuning uchun Ostona ShHTga a’zo bo’lish reglamentini 
o’zgartirishning tashabbuskori bo’lib chiqdi va uning natijasida xalqaro 
sanksiyalar ostida bo’lgan davlatlar tashkilot a’zoligiga kira olmasligi 
to’g’risida band kiritildi. Ko’pgina mutaxassislar bu taklifni Tehronni 
ShHTning to’liq a’zoligiga kirishi uchun yo’lini yopib turuvchi ko’tarma 
g’ovga aylanganligini ta’kidlashdi. Shu tariqa Qozog’iston G’arbning 
mintaqada “Eronni tiyib turish” siyosatini yoqlashini namoyish etib, 
ehtiyotkorlik va sabot bilan bu masalada AQSh va YEI manfaatlarining 
vositachisi bo’lib chiqmoqda. 
Eron va Tojikiston, shubhasiz, mushtarak tarixiy-madaniy qadriyatlar 
va savdo-iqtisodiy va siyosiy manfaatlarni hisobga olgan holda o’zaro 
yaqinlashishdan 
manfaatdordirlar. 
Tehron 
Tojikistonni 
forszabon 
dunyoning bir qismi sifatida qabul qilganligi bois bu munosabatlarga 
alohida ahamiyat beradi. Eron Dushanbe bilan barcha sohalarda, jumladan, 
iqtisodiy sohada munosabatlarni kengaytirishga intiladi. Tojikistonda 150 
dan ortiq Eron firmalari faoliyat ko’rsatadi, 2014-yil yakuniga ko’ra esa 
ikki davlat o’rtasida savdo aylanmasi 228 mln. AQSh dollarini tashkil etib, 
bu Tojikiston savdo aylanmasi umumiy hajmining 4,3 foizini tashkil etadi. 
Eron Tojikistonga fuqarolik urushidan so’ng davlatni tiklashda yordam 
ko’rsatdi. Bundan tashqari, Eron tomoni 2008-yilda Forszabon ittifoqining 
iqtisodiy kengashini tuzish to’g’risidagi imzolangan kelishuv asosida 
Eron-Tojikiston-Afg’oniston ittifoqini rivojlantirish bo’yicha ishlar olib 
bormoqda. Shu bilan birga Rossiya va AQShning avj olib borayotgan 
faoliyati va ta’siri sababli, ham Tojikiston ham Afg’oniston bu davlatlarga 
bog’liqlik asosida siyosat yuritadilar. Bu vaziyat “uchlar ittifoqi” 
faoliyatini faol bosqichga o’tishiga yo’l qo’ymaydigan omil hisoblanadi. 
Eron va Turkmaniston munosabatlarini haqli ravishda eng faol deb 
atash mumkin. Bu ko’p jihatdan ikki davlatni umumiy chegaralar 
birlashtirishi, ko’p asrli tarixiy va konfessional yaqinligi bilan bog’liq. 
Eron shimolida e’tiborli darajada turkman millatiga mansub ko’p 
aholisining joylashganligi mustahkam yaxshi qo’shnichilik poydevori 
sifatida xizmat qiladi. Ikki davlatning munosabatlari o’zaro manfaatlar 
asosida ham barpo etilgan. Tovar aylanmasi 1992-yildagi 52 ming 
dollardan 2014-yildagi 3,7 mlrd. AQSh dollariga yetdi. Turkmanistonda 
Eron ko’magida yuzlab sanoat ob’ektlari amalga oshirilgan yoki amalga 

---

90 
oshirish bosqichida bo’lib, ular milliy iqtisodiyot uchun muhim ustuvor 
ahamiyat kasb etadi. 
2015-yil Qirg’iziston Respublikasi prezidenti O.Atambaevning shu 
yil sentabrda Eronga tashrifi, hamda Eron prezidenti H.Ruhoniyning 2016-
yil dekabrda Bishkekka uyushtirgan javob tashrifi ikki davlat o’rtasidagi 
munosabatlarning do’stona ekanligini tasdiqladi. Bundan ilgariroq, dekabr 
oyining boshida Eron elchisi Ali Mujtob Ruzbahoniy Qirg’iziston sanoat, 
energetika va yer osti boyliklaridan foydalanish qo’mitasi raisi 
Duyshanbek Ziloliyev bilan uchrashuv davomida ikki tomonlama 
munosabatlar yetarlicha rivojlanmaganligini va o’zaro savdo aylanmasi 
bor yo’g’i 30 mln. dollarni tashkil etishini ta’kidlab o’tdi. Qirg’iziston 
prezidentining Tehronga tashrifi davomida eronlik hamkasbi e’tiborli 
bayonot berdi: “Bugungi kunda Qirg’iziston mustaqil siyosat yuritish 
yo’lidan bormoqda. Biz sizlar amerikaliklarning Manasdagi aviabazasini 
yopganligingizni guvohi bo’ldik. Bu holat bugungi kunda xalqaro va 
mintaqaviy masalalarda pozitsiyalarimiz va g’oyalarimiz yaqinligidan 
dalolat beradi. Va bizlar bu jabhada o’z munosabatlarimizni 
rivojlantirishimiz mumkin. Shuningdek, bizlar zo’ravonlik va terrorizmga 
qarshi kurash sohalarida yaqindan hamkorlik qilishimiz lozim”. Bundan 
tashqari, tomonlar savdo-iqtisodiy, ilmiy-texnikaviy, gumanitar va boshqa 
sohalarda o’zaro manfaatli hamkorlikni rivojlantirish yo’lidan borishda 
davom ettirishlarini izhor etdilar. 
Ma’lumki, O’zbekiston 1990-yillarda Eronga nisbatan sanksiyalar 
joriy etilishini yoqlab chiqqan edi. Keyinchalik Muhammad Hotamiy 
prezidentlikka kelganidan so’ng munosabatlarda tiklanish kuzatildi. Oxirgi 
yillarda O’zbekiston va Eron o’rtasida iqtisodiy aloqalar ancha yaxshi 
rivojlanib bormoqda. Ushbu munosabatlar mahsuliga e’tibor qaratsak, u 
holda 2014-yil natijalariga ko’ra, o’zaro tovar ayirboshlash ko’rsatkichlari 
374,9 mln. AQSh dollari, shu jumladan eksport – 317,8 mln. AQSh 
dollari, import – 57 mln. AQSh dollarini tashklil etganini ko’rishimiz 
mumkin. Hozirgi kunda O’zbekiston va Eron munosabatlarining 
shartnoma-huquqiy asosini 59 dan ortiq imzolangan hujjatlar tashkil etadi. 
O’zbekiston Respublikasi va Eron Islom Respublikasi o’rtasida savdo-
iqtisodiy va ilmiy-texnikaviy hamkorlik bo’yicha Hukumatlararo qo’shma 
komissiya tashkil etilgan bo’lib, 2015-yilning iyun oyida Toshkent 
shahrida uning 11-yig’ilishi bo’lib o’tdi. Hozirgi kunda O’zbekistonda 
Eron sarmoyasi ishtirokida tashkil etilgan 116 dan ortiq korxona faoliyat 
ko’rsatmoqda. Shulardan 19 tasi to’liq Eron sarmoyasi asosida ish olib 
bormoqda. O’zbekiston va Eron munosabatlarida transport va transport 

---

91 
kommunikatsiyalari 
sohasidagi hamkorlik muhim o’rin tutadi. 
Mamlakatimiz o’z mahsulotlarini Eronning Bandar-Abbos va Chobahor 
portlari orqali Hind okeaniga chiqaradi. Eron esa O’zbekiston hududi 
orqali Markaziy Osiyo va MDH mamlakatlariga tovar yetkazib beradi.
 
2017-yil mart oyida O’zbekiston Respublikasi Tashqi ishlar 
vazirligida O’zbekiston-Eron vazirliklararo siyosiy maslahatlashuvlarining 
beshinchi raundi bo’lib o’tdi. Unda Eron Islom Respublikasi tashqi ishlar 
vaziri o’rinbosari Ibrohim Rahimpur rahbarligidagi delegatsiya ishtirok 
etdi. Uchrashuvda iqtisodiyot, savdo, transport va tranzit kabi sohalardagi 
aloqalarni rivojlantirish masalalari muhokama qilindi. O’zbekiston – 
Turkmaniston – Eron – O’mon mintaqalararo transport koridorini ishga 
tushirish o’zaro hamkorlik rivojida alohida ahamiyat kasb etishi qayd 
etildi. 
Markaziy Osiyo davlatlaridan tashqari Eron Janubiy Kavkaz 
davlatlari – Ozarbayjon, Armaniston va Gruziya davlatlari bilan yaqin 
munosabatlarga ega. Bugungi kunda Eron-Ozarbayjon munosabatlari 
yuqori darajada sanaladi. Ikkala davlat ham xalqaro tashkilotlar doirasida 
chambarchas hamkorlik qiladi. Rasmiy darajada ikki davlatning 
munosabatlari “birodarona” deb ataladi. Eron yadro dasturi bo’yicha 
kelishuvga erishilgandan so’ng ozar tomoni Eron bilan munosabatlarni 
faollashtirib, neft-gaz sohasida bir qator takliflar bilan chiqdi. Gruziya 
bilan munosabatlarga Eron o’zining siyosiy rejalarini amalga oshirish, 
shuningdek, o’zining geostrategik va iqtisodiy ehtiyojlarini qondirish 
mumkin bo’lgan mamlakat sifatida jiddiy ahamiyat beradi. 2015-yil 
iyulida Eron Ozarbayjon va Gruziya fuqarolariga viza tartibini bekor 
qilgan bo’lib, bu Eronning mazkur davlatlar bilan ikkitomonlama 
yaqinlashuviga intilishidan guvohlik beradi. Eron va Armaniston o’rtasida 
munosabatlar deyarli ittifoqchilik darajasidadir. Doimiy ravishda oliy 
darajadagi tashriflar amalga oshirilar, madaniy aloqalar rivojlanar va shu 
bilan birga ikki qo’shni mamlakat o’rtasida savdo-iqtisodiy aloqalarning 
darajasi uncha katta emasdir. 
Shunday qilib, “oltilik” xalqaro vositachi davlatlarning Eron tomoni 
bilan yadro dasturi bo’yicha bitimga kelishi Eronga nafaqat mintaqada 
balki jahonda o’z mavqeini mustahkamlashga imkon bergan bo’lsa-da, 
ba’zi davlatlarning hanuz yetarlicha ishonchiga sazovor bo’lishga 
muvaffaq bo’lmadi. Bu ko’p jihatdan Eron to’g’risida shakllangan salbiy 
tasavvurlar bilan bog’liqdir. Shu o’rinda ta’kidlash lozimki, islom 
rejimining tashqi siyosiy konsepsiyalari va Eronning amaliy tashqi siyosati 
so’nggi yillarda sifatli o’zgarishlarga uchramoqda. “G’arb ham emas, 

---

92 
Sharq ham emas, balki Islom”, “Islom inqilobining eksporti” 
konsepsiyalari tashqi siyosatni yuritishda ochiqlik yo’lini tutishga 
almashmoqda. Hozirgi davrda Eronning Yaqin Sharq mintaqasidagi tashqi 
siyosatida Islom davlatining Yaqin Sharqdagi faoliyati va kurd omili 
muhim ahamiyat kasb etadi. Eron tomoni mazkur ikki omillarni AQSh va 
Buyuk Britaniya mintaqada o’zlarining manfaatlariga erishish maqsadida 
o’ziga nisbatan bosim o’tkazishda foydalanishi mumkin deb hisoblaydi. 
Yadro kelishuvi imzolanganidan so’ng, Yevropa davlatlari bilan aloqalarni 
yaxshilash va qo’shni mamlakatlar (Ozarbayjon, Afg’oniston, Iroq, 
Turkiya, 
Pokiston, 
Turkmaniston) 
bilan 
munosabatlarni 
yanada 
mustahkamlash Eron tashqi siyosatida muhim yo’nalishlaridan biri 
hisoblanadi. Shuningdek, Eron tashqi siyosiy yo’lida Xitoy va Rossiya 
alohida muhim ahamiyat kasb etib, bu davlatlar bilan munosabatlar borgan 
sari strategik xarakterni kasb etmoqda. Eron tomonining ba’zi Yaqin Sharq 
davlatlari (Falastin, Yaman, Suriya, Bahrayn), Markaziy Osiyo hamda 
Kavkaz davlatlariga nisbatan pozitsiyasi ilgarigidek, o’zgarishsiz qolishda 
davom etib, bu mintaqa davlatlarida o’z ta’sirini mustahkamlash 
maqsadida yaxshi va puxta rejalashtirilgan siyosiy muloqotdan vosita 
sifatida foydalanadi.