elektronlarni
uzib chiqarib, muvozanat holatini buzadi, ya‘ni qattiq jismda
elektronlarning urilishi tufayli ionlanish sodir bo‘ladi
113
.
Bir jinsli elektr maydonida joylashtirilgan bir jinsli dielektik uchun elektr
teshilishidagi
maydon
kuchlanganligi
jismning
elektr
mustahkamligini
aniqlaydigan kattalik bo‘lib xizmat qiladi. Bunday holat ishqor-galoid birikmali
monokristallarda va ba‘zi polimerlarda kuzatilib,
E
t
ning bir jinsli (1) va bir jinsli
bo‘lmagan (2) elektr maydonidagi qiymatlari turlicha bo‘ladi.
Bir jinsli bo‘lmagan dielektriklarning elektr teshilishi tarkibida gaz bo‘shlig‘i
bo‘lgan texnik dielektriklarda kuzatilib,
bu jarayon xuddi bir jinsli
dielektriklardagidek juda tez sodir bo‘ladi. Bir jinsli maydonda joylashtirilgan
dielektriklar (shisha, chinni)ning elektr mustahkamligi material qalinligiga bog‘liq
emas
114
. Lekin, dielektrikning qalinligi orta borishi bilan uning tarkibida o‘zgarish
bo‘lib, gaz bo‘shliqlari soni ortishi natijasdida jismning elektr mustahkamligi
sezilarli darajada pasayadi. Agar elektrodning yuzasi kichraytirilsa, maydonning
ta‘sir yuzasi oqibatida undagi nuqsonlar soni ozayib,
dielektrikning elektr
mustahkamligi orta boradi. Haroratning ma‘lum qiymatgacha
E
t
qiymati
o‘zgarmaydi, uning yanada ortishi natijasida
E
t
qiymatining pasayishi kuzatiladi.
Bu, dielektrikda issiqlikdan teshilish jarayoni sodir bo‘lishi bilan tushuntiriladi.
teshilish jarayoni sodir bo‘lishi bilan tushuntiriladi.
113
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 63-64 bet.]
114
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 63-65 bet.]
Qatttiq jismlarning elektr o‗tkazuvchanligi ularning tarkibidagi ionlarning
yoki boshqa zarralarning siljishi hisobiga sodir bo‗ladi, ba‘zi qatiq jisimlarda esa
o‗tkazuvchanlikni erkin elektronlar keltirib chiqaradi. Kuchli elektr maydon
ta‘sirida jismda elektronli elektr o‗tkazuvchanlik turi Faradey qonunini qo‗llash
orqali tajriba yo‗li bilan aniqlanadi. Ion tuzilishli dielektriklarda elektr
o‗tkazuvchanlik asosiy issiqlik harakat ta‘sirida ozod bo‗ladigan ionlar siljishi
hisobiga ro‗y beradi. Past harakatda kiristal panjarada bo‗sh bog‗langan ionlar,
ususan qo‗shimchalarining
ionlari siljiydi
115
. Atom yoki molekula panjarali
dielektrikning o‗tkazuvchanligi qo‗shimchalar hisobiga ro‗y beradi. Bu holda
uning solishtirma elektr o‗tkazuvchanligi juda kichik qiymatni tashkil etadi.
Dielektrikdagi elektronlarning siljuvchanligi ancha yuqori bo‗ladi. Ion strukturali
dielektrikning elektr o‗tkazuvchanligi quyidagi ifoda orqali aniqlanadi:
115
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 63-65 bet.]
Bu yerda : b=(W
0
+W
c
)k; W
0
–ionlarni ozod etish energiyasi; b- koeffisient
(qattiq jismlarda b=10000 – 22000 Kga teng);
T- harorat,k=1.38∙10
23
J/K
Bol‘sman doimiysi. (16)ga asosan, dissosasiya va siljish energiyalari qancha katta
qiymatga ega bo‗lsa, solishirma elektr o‗tkazuvchanlik bilan harorat shuncha
kuchli ravishda o‗zgaradi.
Ion panjarali kristall tuzilishga ega jismlarda elektr o‗tkazuvchanlik ion valentligi
bilan bog‗liqdir. Bir valentli ion kristallarning elektr o‗tkazuvchanligi ko‗p valentli
ionli kristallarga nisbatan yuqori bo‗ladi. Masalan, NaCl kristallining elektr
o‗tkazuvchanligi MgO yoki Al
2
O
3
kristallarining elektr o‗tkazuvchanligiga
qaraganda yuqori bo‗ladi. Organik qutbsiz amorf dielektrik (polistrol va hokazo)
ning solishtirma elektr o‗tkazuvchanligi ancha kichikdir. Shishaning elektr
o‗tkazuvchanligi uning kimyoviy tarkibiga bog‗liq bo‗lganligi sababli mazkur
qiymatni texnologik jarayonda boshqarish mumkin bo‗ladi.
Agar dielektrikka
elektr maydon ta‘sir ettirilsa, dielektrik asta-sekin qiziy boshlaydi, chunki ta‘sir
etayotgan energiyaning bir qismi uning qizishiga sarf bo‗ladi. Qizishga sarf
bo‗ladigan elektr quvvati dielektrikdagi isrof yoki dielektrikdagi energiya
sochilishi deyiladi. Dielektrikdan ichki tok o‗tishi natijasida undagi elektr
energiyasining isrofi o‗zgarmas va o‗zgaruvchan kuchlanish ta‘sirida ro‗y
beradi
116
.
O‗zgarmas kuchlanish ta‘sirida jismda davriy
qutblanish kuzatilmagani
sababli dielektriklardagi energiya isrofi uning solishtirma yuza va hajmiy
qarshiligiga bog‗liq bo‗ladi. O‗zgaruvchan kuchlanishda dielektrikda ichki
toklardan tashqari qo‗shimcha sabablar vujudga kelib, undagi elektr energiyasi
isrofi ortadi. Elektr maydonida joylashgan dielektrikda sarflanadigan quvvat
miqdorini aniqlash uchun dielektrikdagi isrof burchagi
yoki shu burchak tangensi
dan foydalaniladi. Elektrotexnikada sinusoidal tokli elektr zanjiri eng ko‗p
tarqalgan. Sinusoidal tok kuchlanishi o‗z shaklini saqlagani holda o‗zgarishi
mumkinlgi bilan o‗zgarmas tokdan farq qiladi. O‗zgaruvchan tok turli usullarda
hosil qilinadi. Bunday usullardan eng oddiysi generator yordamida tok hosil
qilishdir. Dielektrik isrof burchagi deb, sig‗imli zanjirdagi kuchlanish va tokning
fazaviy siljish burchagi 90
0
gacha to‗ldiradigan burchakka aytiladi. Dielektrikda
energiya isrofi qancha katta bo‗lsa, fazaviy siljish
burchagi shuncha kichik va
burchak yoki uning funksiyasi shuncha katta bo‗ladi. Jismning agregat holati
(gaz, suyuq va qattiq) ga qarab, undagi dielektrik isrofning tabiati turlicha bo‗ladi.
G‘ovak dielektrilar (,yog‘och, qog‘oz, g‘ovak sopol ) da
E
t
qiymati havoning
elektr mustahkamligiga yaqin bo‘ladi. Agar qattiq dielektrikdagi bo‘shliqlar
to‘latilsa (masalan, suyuq dielektrikni shimdirish orqali ), jismning elektr
mustahkamligi keskin ortadi. Bu jarayon jism tarkibidagi havo va gaz
bo‘shliqlarining siqib chiqarilishi evaziga sodir bo‘ladi.
116
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. 66-67 bet.]
)
/
exp(
T
b
A
