|
Nazorat savollari:
47
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. (22-23 bet)]
48
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. (22-23 bet)]
C
=C
1
+ C
2
F.
l dC
TKC
C dT
TKC = TK
r
+
dT
d
I
TK
r
r
r
1.
Qutblanish nima?
2.
Ionli qutblanish nima?
3.
Dipol-relaksatsiya qutblanish nima?
4.
Elektron-relaksatsiya qutblanish nima?
5.
О‗z-о‗zidan qutblanish nima?
Adabiyotlar
1. T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil
edition. USA, 2009. (19-23 bet)
5-MA'RUZA
DIELEKTRIKLARNING TABIIY ELEKTR O’TKAZUVCHANLIGI
Reja:
1. Asosiy tushunchalar.
2. Gazlarning elektr o’tkazuvchanligi.
Asosiy tushunchalar
Jismda elektr zaryadlarining tartibli harakati elektr tokini hosil qiladi.
Zaryadlarning bunday tartibli harakati elektr maydon kuchlanganligi ta‘sirida
vujudga keladi. Dielektrikda elektr o‘tkazuvchanlik uning tarkibidagi erkin
zaryadlar hisobiga sodir bo‘ladi. Hajm birligidagi
n
ta zaryad eltuvchisi bo‘lgan va
zaryad qiymati
q
ga teng bo‘lgan dielektrikka tashqi elektr maydoni
(E)
ta‘sir
ettirilsa, shu elektr maydon ta‘sirida zaryad kuch chiziqlari yo‘nalishida ma‘lum
tezlik
oladi. Jismning ko‘ndalang yuzasidan vaqt birligida o‘tadigan elektr
miqdori, ya‘ni tok zichligi:
(1)
yoki
= I /
ekanligini hisobga olsak:
Bu yerda:
-solishtirma elektr qarshiligi,
Om
m
;
- solishtirma elektr
o‘tkazuvchanlik,
sm/m
.
J =nq
A / m
2
р
E
J
J = E
Jism elektr o‘tkazuvchanligi elektronli, ionli (yoki elektrolitik) va millionli
(yoki elektroforetik) ko‘rinishlarga egadir. Dielektriklarda asosan ionli elektr
o‘tkazuvchanlik kuzatiladi. Odatda, dielektrik oz bo‘lsada ma‘lum miqdordagi
elektr tokini o‘zidan baribir o‘tkazadi. Bu esa erkin zaryad eltuvchilar mavjudligi
bilan tushuntiriladi
49
.
Izolyatsiya materiali odatda juda katta solishtirma qarshilikka ega bo‘ladi. Bu
qiymat qancha yuqori bo‘lsa, dielektrikdan shuncha kam miqdorda elektr toki
o‘tadi. Bunday xossaga ega dielektriklar yuqori sifatli hisoblanadi. Elektr maydoni
ta‘sirida gaz, suyuqlik va qattiq holatdagi dielektriklardan qandaydir miqdorda
elektr toki o‘tib, dielektrikda elektr energiya isrofi kuzatiladi. Bunday isroflarni
aniqlashda dielektriklarning elektr o‘tkazuvchanligini o‘rganish katta amaliy
ahamiyatga egadir. Elektr o‘tkazuvchanlikni o‘rganishda izolyatsiya materialidan
yasalgan va metall elektrodlar bilan jihozlangan (3-rasm) namunali kuchlanish
beriladi. Namuna asosan yassi taxtacha shaklida tayyorlanib, elektrodlar uning bir
yoki qarama-qarshi ikki yuzasiga o‘rnatiladi. Dielektrikning hajmiy qarshiligini
aniqlash uchun elektr toki namunaning hajmi bo‘icha o‘tkaziladi va elektrodlar
qarama-qarshi yuzaga o‘rnatiladi. Mazkur elektrodlar galvanometr orqali elektr
manbaiga ulanadi
50
. Dielektrikning yuza qarshiligini aniqlashda esa elektrodlar
namunaning bir yuzasiga o‘rnatilishi mumkin.
49
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. (24-25 bet)]
50
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. (24-25 bet)]
Dielektrikka o‘zgarmas kuchlanish ulangandan so‘ng ma‘lum vaqt (bir minut)
o‘tgandan so‘ng, tok o‘zining qandaydir o‘zgarmas qiymatiga erishadi va 43ut ok
ichki tok
(I
ich
)
deyiladi. Dielektrikning qarshiligi ® berilgan kuchlanish
(U)
ga
to‘g‘ri proporsional, dielektrikdan ya‘ni dielektrikning umumiy qarshiligi bir-
biriga parallel o‘tayotgan ichki tokka esa teskari proporsional bo‘ladi:
(2)
Dielektrikning elektr o‘tkazuvchanligi, aksincha, qarshilikka teskari
proporsionaldir:
(3)
Dielektrik sirti bo‘ylab o‘tadigan tokni sirt toki
(I
S
)
deb atalib, bu tok
miqdorining hajmiy tok
I
miqdori bilan yigindisi esa dielektrikdan o‘tadigan
umumiy tok
(I
y
)
ni tashkil etadi:
(4)
bunda
ich
I
U
R
,
Om
U
I
R
ich
1
R
U
U
I
I
I
I
S
Y
, A
Dielektrik orqali o‘tayotgan ichki va yuza tok oqimlari
Dielektrikning umumiy elektr o‘tkazuvchanligi quyidagicha aniqlanadi:
yoki
I
s
I
y
I
y
I
I
s
2
1
1
S
S
S
R
U
U
I
S
S
y
R
R
R
1
1
1
S
S
y
R
R
R
R
R
ya‘ni dielektrikning umumiy qarshiligi bir-biriga parallel ravishda ulangan xajmiy
va yuza qarshiliklar yig‘indisidan iborat bo‘ladi
51
.
Ko‘ndalang kesim yuzasi
S
va uzunligi h bo‘lgan dielektrikning hajmiy
qarshiligi
R
quyidagi ifodadan aniqlanadi:
(5)
Dielektrikning solishtirma yuza qarshiligi esa:
(6)
Xalqaro birliklar sistemasi
(SI)
ga asosan bu qarshilik
Om
m
yoki Om
mm
2
/ m
birliklarda olinadi: 1 Om
m=100 Om
sm=10
6
Om
mm
2
/ m=10
6
mk Om
m=10
8
mk
Om
sm.
52
Dielektrikning solishtirma hajmiy o‘tkazuvchanligi uning solishtirma hajmiy
qarshiligiga teskari proporsionaldir. Elektr o‘tkazuvchanlik jismning holati (gaz,
suyuq, qattiq) ga, unga ta‘sir etuvchi kuchlanish turi va miqdoriga, muhit harorati,
namligi va boshqa ta‘sirlarga bog‘liq bo‘ladi. O‘zgaruvchan elektr maydoni
ta‘siridagi dielektrikdan o‘tuvchi tok oqimi ichki va absorbsiya toklari
yig‘indisidan tashkil topadi. O‘zgarmas kuchlanish ta‘sirida bo‘lgan dielektrikdan
faqat ichki tok o‘tib, absorbsiya toki faqat kuchlanishni ulash yoki uzish paytida
kuzatiladi. Past sifatli suyuq va qattiq izolyatsiya materiallarida
10
6
-10
8
m∙m
bo‘lib, yuqori (oily) sifatlilarida esa, bu qiymat 10
14
-10
18
Om
m ga teng bo‘ladi.
Yaxshi sifatli dielektrik va elektr o‘tkazgich materiali orasidagi solishtirma hajmiy
qarshiliklar farqi 10
22
-10
25
Om
m ga yetib boradi. Dielektrikning solishtirma yuza
qarshiligi elektrodlar o‘zaro teng va yuzaga parallel ravishda o‘rnatilganda:
(7)
bunda:
R
s
- dielektrikning yuza qarshiligi,
Om
;
d
-elektrodning uzunligi,
m
;
I
-
mazkur elektrodlar orasidagi masofa,
m
.
51
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA,
2009. (24-25 bet)]
Do'stlaringiz bilan baham: | 
