«O‘zbekiston temir yo‘llari» aksiyadorlik jamiyati toshkent temir yo‘l muhandislari instituti

(P
s
)
namlik muhitda ko‘p o‘zgarmaydi. Dielektrik tarkibida dissotsiatsiyalanadigan 
ionli qo‘shimchalar bo‘lsa, namlik ta‘sirida uning solishtirma yuza qarshiligi 
keskin pasayadi. 
Atrof-muhit havosi tarkibida ma‘lum miqdorda suv bug‘i bo‘ladi. Normal 
sharoitda havoning nisbiy namligi 65% ni tashkil etadi. Dielektrik sirtiga o‘tirgan 
yoki unga singigan namlik izolyatsiya qarshiligini keskin (10
6
martagacha) 
pasaytiradi, bu suvning past solishtirma qarshiligi (
P

10
3
–10
4
Om

m) bilan 
tushuntiriladi. Suvda dielektrikka singib borishi natijasida uning tarkibida erkin 
ionlar miqdori ko‘payadi. Dielektriklar namlikka bo‘lgan chidamliligi jihatidan 
quyidagi uch turga: nam singdiradi yoki namlanadigan; nam singdirmaydigan lekin 
yuzasi namlanadigan; namlanmaydigan va nam singdirmaydigan dielektriklarga 
bo‘linadi. So‘nggi turdagi materiallar kam uchraydi. Bularga misol tariqasida 
parafin, serezin, ftoroplast kabi qutbsiz dielektriklarni ko‘rsatish mumkin
56
. 
Metallarning o‘ziga nam singdirish qobiliyati ularning tarkibidagi makro yoki 
mikro, yohud submikroskopik bo‘shliqlarga bog‘liq bo‘ladi va u gigroskopiklik 
yoki suv singdirish bilan ifodalanadi. 
Material yuzasining namlanishi izolyatsion qutblanish tabiatiga bog‘liqdir. 
Ionli qutblanuvchi jism yuzasida qarama-qarshi ishorali ionlar joylashib, ular 
qutbli suv molekulalarini o‘ziga tortadi va izolyatsiya yuzasida bir necha 
molekulalar qatlamini hosil qiladi. 
Dipol qutblanuvchi jism yuzasida zaryadlangan dipollar betartib joylashib, 
suvni yuqoridagi (ion qutblanish) ga nisbatan kamroq miqdorda o‘zida singdiradi 
yoki yupqa qatlam hosil qiladi. Faqatgina elektron qutblanishga ega neytral yuzaga 
ega bo‘lib, suv molekulalarini o‘ziga mutlaqo tortmaydi. Shu sababli, ionli 
dielektrik suv bilan yaxshi namlanadi, dipollisi nisbatan kamroq namlanadi, neytral 
dielektrik esa umuman namlanmaydi. 
Issiqlik ta‘sirida dielektrikda erkin ionlar ko‘payishi natijasida uning 
solishtirma qarshiligi keskin pasayadi. Dielektrikda solishtirma yuza qarshiligining 
haroratga nisbatan o‘zgarishi quyidagicha ifodalanadi. 
Anorganik materiallarda 


0,01-0,02, organiklarida esa 


0,03 –0,04. 
Agar harorat 15
0
C dan 25
0
C gacha o‘zgartirilsa,u holda 

s
qiymati ikki barobar 
56
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. (25-26 bet)] 
Ig p
t
 =Ig p
20
 -

(t – 20
0
C). 

---

o‘zgaradi. Bu qiymat 100

C ga farq qilsa, dielektrikning 

s
qiymati katta, ish 
haroratida esa undagi tok oqimi kam bo‘lishi kerak
57
.
Elektr mashina va apparatlarning izolyatsiya qarshiligi deganda, sim 
izolyatsiyasi va shu jihoz qismlari orasidagi qarshilik tushuniladi. Izolyatsiya 
qarshiligining o‘lchov birligi qilib 1 tom = 10
6
Om qabul qilingan. Izolyatsiyaning 
umumiy solishtirma qarshiligi yuza va ichki qarshiliklari yig‘indisidan iboratdir. 
Shu sababli izolyatsiya qarshiligi namlik va harorat ta‘sirida o‘zgaradi. Amalda 
izolyatsiya qarshiligi tayor elektr uskunasining ish sharoitida harorat va namlik 
ta‘sirida tekshiriladi. Dielektrikda 

qiymati materialning o‘zgarmas kuchlanish 
ta‘sirida ishlashi mumkinligini ifodalaydi. Uning qiymati qancha yuqori bo‘lsa, 
izolyatsiya shuncha yaxshi bo‘ladi. Ammo bu xarakteristika dielektrikning 
o‘zgaruvchan kuchlanishda ishlashi yoki ishlay olmasligini ifodalamaydi. 
O‗zgarmas kuchlanish ta‘sirida jismda davriy qutblanish kuzatilmagani 
sababli dielektriklardagi energiya isrofi uning solishtirma yuza va hajmiy 
qarshiligiga bog‗liq bo‗ladi. O‗zgaruvchan kuchlanishda dielektrikda ichki 
toklardan tashqari qo‗shimcha sabablar vujudga kelib, undagi elektr energiyasi 
isrofi ortadi. Elektr maydonida joylashgan dielektrikda sarflanadigan quvvat 
miqdorini aniqlash uchun dielektrikdagi isrof burchagi

yoki shu burchak 
tangensi 

tg
dan foydalaniladi. Elektrotexnikada sinusoidal tokli elektr zanjiri eng 
ko‗p tarqalgan. Sinusoidal tok kuchlanishi o‗z shaklini saqlagani holda o‗zgarishi 
mumkinlgi bilan o‗zgarmas tokdan farq qiladi. O‗zgaruvchan tok turli usullarda 
hosil qilinadi. Bunday usullardan eng oddiysi generator yordamida tok hosil 
qilishdir. Dielektrik isrof burchagi deb, sig‗imli zanjirdagi kuchlanish va tokning 
fazaviy siljish burchagi 90
0
gacha to‗ldiradigan burchakka aytiladi. Dielektrikda 
energiya isrofi qancha katta bo‗lsa, fazaviy siljish burchagi shuncha kichik va 

burchak yoki uning funksiyasi

tg
shuncha katta bo‗ladi. Jismning agregat holati 
(gaz, suyuq va qattiq) ga qarab, undagi dielektrik isrofning tabiati turlicha bo‗ladi. 
Dielektrik isrofni ifodalaydigan vektor diagramma ko‗rsatilgan
58
. 
Misdan keyingi radiotexnikada eng ko‗p qo‗llaniladigan material - bu
alyuminiy bo‗lib, u elektr tokini yaxshi o‗tkazadigan materialdir. Alyuminiy juda 
yengil, kumushsimon oq rangda tabiatda uchraydi. Uning solishtirma qarshiligi 
misnikidan 16 marta katta bo‗lib, alyuminiy misdan 3,5 marta yengildir. Normal 
sharoitda erish harorati 660
0
S, solishtirma issiqlik sig‗imi 923 J∙kg∙K, solishtirma 
issiqlik o‗tkazuvchanligi 218 Vt. Haroratli chiziqli kengayish koeffisiyenti 21∙10
-6
K ga teng. Solishtirma qarshiligi 0,0265 mkOm

m ga teng, chiqish ishi 4,25eV ga 
teng. Alyuminiy-ning kamchiligi, mexanik chidamliligining juda kichikligidadir. 
Alyuminiy elektroliz yo‗li bilan olinadi. Alyuminiy tabiatda har xil markali 
ko‗rinishda uchraydi, ya‘ni 1AYe, A97, A999, AYe markali tarkibida 0,5 kirishma 
bor. Undan tayyorlangan alyuminiy simni solishtirma qarshiligi 0,028 mkOm∙m ni 
tashkil etadi, A97 markali alyuminiy tarkibida 0,3% kirishma bor. Bu markali 
57
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. (25-26 bet)] 
58
[T.K. Basak. Electrical engineering materials. New Age Intenational, Nil edition. USA, 
2009. (27-28 bet)]

---

alyuminiy juda toza material bo‗lib, kremniy bilan kontakt qilinadi. Uning 
kamchiligi elektromigrasiyaga juda kam moyilligidir. 
Klassik elektron nazariyasiga binoan metallni ko‗rib chiqadigan bo‗lsak, 
metallarga tashqi elektr maydon ta‘sir qilmasa, undagi elektronlar ma‘lum bir 
yo‗nalishga ega bo‗lmaydi va betartib harakat qiladi. Agarda metallarga elektr 
kuchlanishi berilsa tashqi elektr maydon kuchlanganligiga teskari bo‗lgan 
yo‗nalishda elektronlar doimiy tezlanish bilan harakatlana boshlaydi. Bunda 
elektronlar ma‘lum bir yo‗nalish bo‗yicha elektr toki hosil qilib, metall 
o‗tkazuvchanligini sodir qiladi yoki bo‗lmasa kristall panjaraga musbat 
zaryadlangan ionlar bilan urilib, energiya beradi va elektr maydonda tezlanish 
olgan holda harakatlana boshlaydi. O‗tkazuvchan materiallar tasnifiga asoslangan 
holda elementlarni ko‗rib chiqamiz: 
Yarim o‗tkazgichlarga shunday materiallar kiradiki, ularning xona 
haroratidagi solishtirma elektr qarshiligi 10
-5
dan 10
10 
om sm gacha bo‗ladi. (yarim 
o‗tkazgichli texnikada 1 sm
3
hajmdagi materialning qarshiligini o‗lchash qabul 
qilingan). Yarim o‗tkazgichlar soni metall va dielektriklar sonidan ortiq, juda ko‗p 
hollarda kremniy, arsenid galliy, selen, germaniy, tellur va har xil oksidlar, 
sulfidlar va karbidlar kabi yarimo‗tkazgich materiallardan foydalaniladi.
59
Yarim o‗tkazgich materiallarining elektrofizik xususiyatlarini o‗rganish 
asosida yangi fizik asboblar yaratish imkoniyati tug‗iladi. Ayniqsa, qattiq jismlar 
fizikasining yarim o‗tkazgichlar fizikasi qismini o‗rganadigan materiallar asosida 
hozirgi zamon talablariga javob beradigan fizik asboblar va qurilmalar yaratiladi. 
Elementar yarim o‗tkazgich bo‗lgan kremniy va germaniy elementlaridan, 
shuningdek murakkab strukturali yarim o‗tkazgichlar xususiyatlarini o‗rganish, 
ularning tashqi ta‘sir ostida xususiyatlari o‗zgarishini kuzatish orqali ham kerakli 
xossalarga ega bo‗lgan asboblar yaratish imkoniyati tug‗iladi. 
Ayniqsa, kremniy elementi kristallidan asbobsozlik va mikroelektronikada 
juda ko‗p qo‗llaniladi. Shuning uchun ham bu elementning elektrofizik, mexanik, 
optik va boshqa xususiyatlarini o‗rganish katta ahamiyatga egadir. Tashqi ta‘sir: 
nurlanish, bosim, deformasiya va boshqa ta‘sirlarda kremniyning xususiyatlari 
o‗zgarishini o‗rganish dolzarb muammodir. 
Izolyator sirt qirshiligi megommetr yordamida