O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

XorazmXala Sovet Respublikasinma vuzaaakelishi.
1917-yil kuzida 
Rossiyada oktyabr o'zgarishi uning tasarrufidagi Xiva xonligidagi vo- 
qealarning rivojlanish jarayoniga ham sezilarli ta'sirini o'tkazdi. Avvalo, 
xonlikka tutash bo'lgan Turkistonda bolsheviklarning sovetlar hokimiyati

---

349
zo'raranlik bilan o'rnatlldi. Bunday tuzum Xiva bilan yaqin chegaradosh 
Amudaryoning o‘ng sohili - Petroaleksandrovsk (To‘rtko‘1) va uning 
atroflarida ham qaror toptirildi. Turkistonda voqe bo'layotgan bunday 
o'zgarishlar xonlikka bevosita daxl etmasdan, muxolifatchi kuchlarni jun- 
bishga keltirmasdan qolmasdi, albatta. Sovet Rossiyasi Xivaning davlat 
mustaqilligini rasman tan oigan bo‘lsa-da, biroq turli yollar bilan, yashirin 
va oshkora tarzda uning ichki ishlariga aralashishni davom ettirdi. Ayniq- 
sa, bunda xonlikdagi mavjud hukmron tuzumga qarshi turgan kuchlarni 
qo'llab-quvvatlash, ularga harbiy, moddiy-moliyaviy va ma'naviy yordam 
ko'rsatish va gijgijlashga alohida urg'u berildi. Shu bilan birga, xonlikning 
siyosiy ahvoli ham 1917-yil kuzidan keskinlashib bordi. Asfandiyorxon har 
qanday yo'l bilan o‘z saltanatini saqlab qolishga intildi. Uning yuritgan kal- 
tabinsiyosati, ilg‘or kuchl ami quvg'in va ta’qibga uchratishi, Yosh xivaliklar 
tashkilotini tor-mor etib, ularning rahbarlaridan o‘ch olishi xonlikni tang 
ahvolga soldi. Xonlikning Qo‘ng‘irot, Ko‘hna Urganch, Xo'jayli, Taxta, 
Porsu bekliklarida mahalliy aholining tuzumga qarshi bosh ko'tarishi, 
haddidan oshgan amaldorlardan o‘ch olish hollari yuz berdi. Masalan, 
Toslihovuz bekligi kambag'allari 1918-yil boshida beklik mahkamasi- 
ga hujum uyushtirdi. Ular ko'plab boylar va savdogarlarning mol-mulki, 
don-dunini tortib oldilar. Bunday voqealar boshqa hududlarda ham qayd 
etildi. Boz ustiga, mamlakatdagi vaziyatni boshqarolmay qolgan xon 
o‘z raqibi, ancha ta’sirli kuch egasi, turkmanlar sardori Junayidxonni 
1918-yil yanvarida Xivaga chaqirib, uni o'z qo'shiniga bosh qo'mondon 
(sardori karim) etib tayinlaydi. Junayidxon esa tez orada Asfandiyor- 
xonni qatl ettirib, uning o'rniga akasi, irodasiz Said Abdullani xon qilib 
ko'taradi. Amalda Junayidxon yakka hukmron bo'lib oladi. Bolsheviklar 
va sovet hokimiyatining ashaddiy dushmani Junayidxon hokimiyatni 
egallab olgach sovetlarga qarshi ochiq kurashga kirishdi. U o'z harbiy 
kuchlarini 10 ming jangchiga yetkazadi. Shuningdek, Buxoro amirligi 
bilan aloqalar bog'laydi. Angliya hukumati tomonidan harbiy madad ol- 
ishga intiladi. Biroq Junayidxon harbiy qismlarining Amudaryo bo'limi va 
Nukus atrofida sovet ku chlari bilan olib borgan hujum harakatlari mag'lu- 
biyatga uchradi. Junayidxon o'matgan harbiy diktatura aholi o'rtasida 
norozilik harakatlarining o'sib, kuchayib borishiga sabab bo'ldi. Buning 
natijasida xonlikni tark etib, qo'shni Turkiston ASSR hududiga boruvchi 
qochoqlar soni ortib bordi. Xivadagi voqealar rivojini kuzatib turgan 
sovet tomoni qulay fursatni boy bermay xonlik aholisi norozilik harakati- 
ga tobora inqilobiy tus berib bordi. Shu maqsadda sovet mutasaddilari 
qochoqlardan jangovar qismlar tuzib, qurollantirib, ularni xonlik tuzumini

---

350
ag'darishga safarbar eta boshiadi. Sovet Turkistoni rahbarlari bu bilan 
ham kifoyalanmasdan, Amudaryo bo'limi (To‘rtko‘l)da N.A.Shaydakov 
va N.M.Sherbakov boshchiligida shimoliy va janubiy harbiy dastalar 
tuzib, ularni xonlik tuzimiga qarstii harakatga yolladi. Bu endi xonlik 
hokimiyatini ag'darib tashlashga qaratilgan sovetlaming ochiqdan ochiq 
zo'ravonligi edi. Xonlikda kechayotgan zulmdan norozi aholidan tashkil 
topgan dastalar ham harakatga keladi. Ularning umumiy soni 3 mingdan 
oshardi. 1919-yil dekabrining so'nggi dekadasida boshlangan sovet 
qo'shinlari va ularga qo'shilgan mahalliy qo‘zg‘olonchi kuchlarning harbiy 
yurishi yanvar oyida Junayidxongaketma-ket zarbalar berib, Xiva tomon 
siljib bordi. 1920-yil2-fe/raldaXivaegallandi. Junayidxonqolgan-qutgan 
qo'shini bilan Qoraqum sahrosiga chekindi. Qo'g'irchoq xon Said Abdulla 
taxtdan voz kechdi. Shu tariqa qizil armiya kuchi va madadi bilan Xiva 
xonligi ag'darildi. Hokimiyat yangidan tuzilgan 5 kishidan iborat Muvaqqat 
inqilobiy qo'mita qo'liga o'tdi. Uning tarkibiga yosh xivaliklar vaturkman 
urug-qabilalaridan ikkitadan vakil kiritildi. Inqilobiyqo‘mita raisi etib yosh 
xivaliklar rahbarlaridan biri Jumaniyoz Sultonmurodov saylandi.
Tezorada yosh xivaliklar ishlabchiqqan manifest e’lon qilindi. Unda 
mamlakatning demokratik rivojlanish yo'lini aks ettirgan keng sotsial-iqti- 
sodiy va ijtimoiy-siyosiy tadbirlar: