O'zbekiston tarixidan universal qo'llanma

XIX asrda
ham qoraqalpoqlaming ayrim ovullarida urug‘ munosabatlari mustah- 
kam tarzda davom etdi. 
Xitoy-qipchoq, mang'it 
va 
kenagas 
qabilalari 
tarkibidagi uruglar 
«o‘n to‘rt urug1» 
- aris (urug‘) birlashmasini tashkil 
qilgan. 
Arislar orasida eng yirigi o‘n to‘rt urug‘bolsa, harbiykuch borasi­
da ikkinchi o‘rinda shuiluk va joungurni biriashtirgan aris-qo‘ng‘irotiar 
turardi.
Ularda yer-suv mulki, chorva mahsulotlari urug'niki hisoblan- 
sa-da, urug‘ oqsoqollari, ruhoniylar va biylarning ulushi katta miqdor- 
ni tashkil qilgan. Bu hoi 
XIX asr 2-yarmida 
tabaqalanish jarayonining 
kuchayishini yanada tezlashtirdi.

---

271
Qoraqalpoq urug'larini boshqarish 
biy 
va 
uning oqsoqollari 
qo'li- 
da bo'lgan. Urug‘ biylarini Xiva xonlari tayinlar va uning mansabga ta- 
yinlanganligini tasdiqlovchi yorliq berardi. Biylar qo‘l ostidagi urug'ning 
istalgan a’zosiga sodir etgan aybi uchun jazo berar, loyiq deb bilgan 
odamlariga tortiq va hadyalar in’om qilardi. Xiva xonining ishonchini qo- 
zongan biylarning vakolatlari yanada kengaytirilib, ularga alohida mu- 
ruvvat ko‘rsatilgan.
XIX asrning 2-yarmida butun qoraqalpoq urug'larini boshqarish, 
soliqlarni undirish, harbiy xizmatni o'tash majburiyatlariga doir ishlar- 
ni tartibga solish maqsadida beklarbegi lavozimi tayin etilgan. Ayrim 
tumanlarni idora qilish uchun esa xon o‘zining qarindosh-urug'lari va 
ishonchli odamlarini qoraqalpoqlar yashayotgan Quyi Amudaryo va 
Orolbo'yi hududlariga jo'natib turgan. Islom dini asoslarini qoraqalpoq 
xalqi orasida mustahkamlash uchun esa Xivadan musulmon ruhoniylari 
ham jo'natilgan. Ularga qoraqalpoqlarning iste’dodli yoshlarini Xiva 
madrasalariga jo'natib turish vazifasi ham yuklatilgan.
Urf-odatlari va turmush tarzi.
Qoraqalpoqlarda urug'chilik o'ziga xos 
qadriyat bo‘lib, uning ta'siri oila va qarindoshchilik munosabatlarida 
ko'zga tashlanib turardi. Har bir urug‘ o‘z qavmining mustahkamligini 
ta’minlashga intilgan.
Har bir urug'ning o'ziga xos dafn marosimlari bo'lib, ularning qab- 
ristonlari ham alohida edi. An’ana bo'yicha, qabristonga ularda shu 
urug'ning mashhur avliyo yoki pirdarajasidagi kishilari dafn etilgan.
To'y marosimlarida urug'ning barcha a’zolari ishtirok etishi shart 
bo'lgan. Umuman olganda, qoraqalpoqlar ko'chmanchilikdan o'troq tur­
mush tarziga o'tishgacha bo'lgan uzoq davrda, xalq bo'lib shakllanish 
jarayonida o'ziga xos ma’naviy-moddiy qadriyatlar yaratdi. Mehr-oqi- 
bat, insonparvarlik g'oyalari bilan sug'orilgan turmush tarzi shakllandi. 
«Qirq qiz» 
va boshqa turkiy xalqlarning ma’naviy mulki bo'lgan turli xil 
dostonlarida mardlik, erksevarlik, Vatanga sadoqat, sof sevgi, or-nomus 
ustuvor edi. Bu g‘oyalar qoraqalpoq xalqi hayotidan mustahkam o'rin oldi.