O‘zbekiston tarixi

Ирисов
 
А
.
 
Абу
Райҳон
Беруний
. – 
Т
., 1960. – 20-
б
. 
60

---

 Biri to‘g‘rilikka tayanch – Adolat, 
Biri Davlat erur, u qutli g‘oyat.
Uchinchi – ulug‘lik Aql va Zako, 
To‘rtinchi – Qanoat erur bebaho.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asarini chinlilar (xitoyliklar) 
“Adabul muluk”, mochinlilar (turkistonliklar) “Zaynatul umaro”, eronliklar 
“Shohnomai turkiy”, turonlar “Qutadg‘u bilig”, ba’zilar “Pandomai muluk”
1
deb bejiz aytmaganlar. Dunyodagi juda ko‘p xalqlarning tillariga tarjima 
qilingan “Qutadg‘u bilig” dostoni xalqimiz ma’naviy boyligining eng muhim 
durdonalaridan hisoblanadi.
Turkiy adabiyotning yana bir yirik va zabardast vakili Ahmad 
Yugnakiydir (XII asrning ikkinchi yarmi XIII asrning boshi). Uning hayoti 
va ijodiy yo‘li to‘g‘risida hech qanday ma’lumot saqlanib qolmagan. 
Adibning bizgacha yetib kelgan yagona merosi “Hibat ul-haqoyiq” 
(“Haqiqatlar armug‘oni”) dir. Ana shu asarning faqat bir joyida shoir o‘z 
nomini tilga olgan. Bu asar Alisher Navoiy ijodidan ham munosib o‘rin oldi. 
Doston dunyo xalqlarining bir necha tillariga tarjima qilingan bo‘lib, 1480 
yilda ko‘chirilgan nusxasida uning 254 bayt va bir bobdan iborat ekanligi 
aytiladi. Doston turli boblarda payg‘ambar va to‘rt halifaga, sipohlarga 
bag‘ishlangan va ular xalqparvar, zakovatli va adolatli ulug‘lar deb 
hisoblangan.
Somoniylar hukmronligi davrida eng yirik madaniy shaharlardan biri 
Buxoro edi, zero, bu yerda saroy va davlatning markaziy idorasi joylashgan 
edi. 
Buxoroda O‘sha davrda Rudakiy va Firdavsiylar yashab ajoyib she’rlar 
yaratishgan. Ba’zi ma’lumotlarga qaraganda, Rudakiy Rudak qishlog‘ida 
(Samarqand hududida) tug‘ilgan. Boshqa bir ma’lumotlarga ko‘ra, Rudakiy 
nomi shoirning o‘zi mukammal egallagan musiqa asbobi – “rud” nomidan 
olingan. U musiqa asbobi chalishni va ashula aytishni juda erta o‘rgangan. 
Uning shuhrati Buxoro amiri Nasr ibn Ahmadga (914–943 yillar) yetib 
boradi va amir uni saroyiga taklif qiladi. Rudakiy tojik she’riyatining 
asoschisi hisoblanadi.
Eron va Markaziy Osiyoning arablar istilosigacha bo‘lgan tarixi aks etgan 
“Shohnoma” asarini buyuk Firdavsiy XI asr boshlarida Mahmud 
G‘
aznaviy 
podsholik qilgan davrda (998–1030) yozib nihoyasiga yetkazdi. Abulqosim 
Firdavsiy 934 yilda tavallud topgan. “Shohnoma”ni xalq og‘zaki ijodidan 
mohirona foydalanib yozgan.
Firdavsiy umrining so‘nggi davrini Bog‘dod shahrida o‘tkazgan va u 
yerda “Yusuf va Zulayho” dostonini yozgan.
XI–XII asrlarda Markaziy Osiyoda fanning deyarli barcha sohalari, 
jumladan tarix ilmi sohasida ham ijod qilgan olimlar juda ko‘p bo‘lgan. 
Bu borada Abu Bakr Muhammad Narshaxiy alohida o‘rin tutadi. Uning 
hayoti va faoliyati to‘g‘risida deyarli hech qanday ma’lumot saqlanmagan. 
Faqat Somoniylar davriga oid “Kitob ul-Asab” asarida olimning to‘la nomi 
Abu Bakir Muhammad ibn Ja’far ibn Zakariyo ibn Hattob ibn Sharik ekanligi 
1
Qarang:
Ўзбек
адабиёти
тарихи
. 
Т
. I. – 
Т
., 1977. – 107–108-
б
. 
61

---

va u Buxoro ahlidan bo‘lib, 899–960 yillarda yashaganligi bayon qilingan. 
Narshaxiydan meros asar – “Buxoro tarixi” bizgacha yetib kelgan. Qariyb 
ming yil ilgari yozilgan Narshaxiyning ushbu asari so‘zsiz xalqimiz 
tarixchiligining nodir manbai sifatida g‘oyat qimmatlidir. Unda 
Movarounnahr va Xorazm yerlarining arablar tomonidan bosib olinishi, 
mahalliy xalq qo‘zg‘olonlari, xalqning ijtimoiy-iqtisodiy va madaniy 
hayotiga oid voqealar to‘g‘risida ma’lumotlar beriladi.
XI–XII asrlarda Markaziy Osiyoda islom madaniyati ham rivojlandi. 
Jamiyatda mahalliy dinlar zardushtiylik, buddizm va boshqalar surib 
chiqarildi. Islom ta’limoti Somoniylar, Qoraxoniylar, 
G‘
aznaviylar, 
Saljuqiylar va Xorazmshohlar hukmdorlarining ichki va tashqi siyosatida 
bosh, yo‘naltiruvchi g‘oyaviy kuch bo‘lib xizmat qildi. Jamiyatda islom 
diniga, Qur’oni Karimga ehtiyoj kuchaydi. Ammo hamma ham Qur’oni 
Karimni o‘qiy olmas, uning mazmunini chaqa olmas edi. Bu esa Qur’onning 
mazmunini sharhlash va tafsiriga talabni oshirdi. Natijada o‘lkamizda 
Qur’oni Karimni sharhlovchi va uning tafsirini bayon qiluvchi asarlar yozgan 
ulug‘ islomshunos allomalar yetishib chiqdi. Imom Abu Mansur Moturidiy, 
Imom Abu Lays ibn Muhammad Samarqandiy, Imom Zamahshariy, shayx 
Najmiddin Kubro, Imom Nasafiylar ana shular jumlasidandir.
Islom madaniyatining Qur’oni Karimdan keyin ikkinchi o‘rinda turadigan 
nodir manbalaridan biri – Hadis, ya’ni Muhammad alayhissalomning diniy 
va axloqiy ko‘rsatmalari, hikmatli so‘zlaridir. Hadislar Rasulilloh hayotlik 
chog‘larida asosan, yodda saqlangan, uni kitob holida jamlab tuzishga ijozat 
bermaganlar.
Hadislar to‘g‘risida fikr yuritilganda, uch xil yo‘nalish nazarda tutilgan: 
bu “Musnad”, “Sahiyh”, “Sunan” yo‘nalishidagi hadislardir.
1. “Musnad” yo‘nalishida tasnif etilgan to‘plamlarda turli mavzulardagi 
hadislar bir joyga keltirilib, ular hadis rivoyat qiluvchi sahobalarning islom 
dinini qabul qilgan vaqtga ko‘ra yoki alifbe tartibida joylashtiriladi.
2. “Sahiyh” yo‘nalishidagi hadislar to‘plamiga buyuk muhaddis, 
vatandoshimiz Imom Buxoriy asos solgan. Bu yo‘nalishda ta’rif etilgan 
to‘plamlarga faqat to‘g‘ri, ishonarli, asosli hadislar kiritilgan.
3. “Sunan” yo‘nalishidagi to‘plamlarda barcha hadislar (“zaif” hadislar 
ham) keltirilgan.
Hadischilikning rivojlanishida IX asr oltin davr hisoblanadi. Chunki Islom 
dunyosida eng nufuzli deb tan olingan oltita ishonchli hadislar to‘plamining 
mualliflari ham xuddi shu asrda yashab ijod qilganlar va yana ularning 
hammasi Markaziy Osiyo tuprog‘ida yetishib chiqqanlar. Ular Abu Abdulloh 
Muhammad ibn Ismoil Al-Buxoriy, Imom Muslim ibn Al-Hajjoj, Abu Iso 
Muhammad At-Termiziy, Imom Abu Dovud Sulaymon, Imom Ahmad An-
Nasoniy, Imom Abu Abdullo Muhammad ibn Yazit zotlardir. 
Hadis ilmining Amir-al mo‘minini degan sharafli nomga sazovor bo‘lgan 
muhaddis olim Ismoil Al-Buxoriy (810–871) hatto 12 yoshligidayoq Buxoro 
madrasalarida dars beruvchi mudarrislar bilan bahs-munozara olib borgan, 
ayrimlarining xatolarini topa boshlagan. 826 yilda onasi va akalari bilan haj 
safariga borib, hijozda olti yil yashab, hadis ilmini astoydil o‘rganadi. Islom 
62

---

olamining yirik markazlaridan biri bo‘lgan Damashq, Qohira, Basra, Kufa, 
Bag‘dod kabi shaharlarni kezib chiqadi. Bu yerlarda u hadis ilmi bilan bir 
qatorda, fiqxdan ham ta’lim va saboqlar oladi, yirik olimlar davrasidagi bahs-
munozaralarda qatnashadi, ilmi toliblarga ham dars beradi. Imom 
Buxoriyning ustozlari juda ko‘p, ba’zi ma’lumotlarga qaraganda to‘qson 
kishi atrofida bo‘lgan. Ayni vaqtda o‘zi ham minglab shogirdlar yetishtirgan 
– Muslim ibn Hajjoj, Iso At-Termiziy An-Nasoniy Abu Zur’a, Yusuf Al-
Forobiy, Abu Bakr ibn Xuzayma kabi mashhur muhaddislar shular 
jumlasidandir.
Imom Buxoriy hazrat
1
lari jami 600 ming hadislarni to‘plaganlar. 
Shulardan 100 ming “sahiyh” hadislarni va 200 ming “g‘ayri sahiyh” 
hadislarni yoddan bilganlar. Hadislar ilmi bobida imom Buxoriyga teng 
keladigan biror kimsa musulmon olamida bo‘lmagan.
Imom Buxoriy hazratlaridan ulkan va boy meros qolgan. Bu haqida 1998 
yilda o‘tkazilgan yubiley tantanalarida juda ko‘p ma’lumotlar keltiriladi. Al-
Buxoriyning 1225 yillik yubileyi munosabati bilan Samarqand yaqinidagi 
Xartang (hozirgi Chelak tumani) qishlog‘ida juda katta ziyoratgoh majmui 
bunyod etildiki, bu O‘zbekiston davlatining buyuk vatandoshimizga va 
o‘tmish ma’naviyatiga, islom dini ta’limotiga bo‘lgan izzat-hurmati 
nishonasidir.
Olimning “Al adab al-mufrad”, “At-ta’rix as-sag‘ir”, “At-ta’rix al-
kabiyr”, “Kitob al-ilal”, “Asomi us-sahoba”, “Kitob al-kuna” va boshqa 
asarlari orasida shoh asar hisoblanmish “Al-jomi’ as-sahiyh” (“Ishonarli 
to‘plam”) nomli hadislar kitobining tarixda birinchi marta to‘liq holdagi to‘rt 
jildi o‘zbek tilida bosilib chiqdi
2
. Islom ta’limotida Qur’oni Karimdan keyin 
ikkinchi o‘rinda turadigan muqaddas kitob mana shu asar hisoblanadi.
Islom dunyosida nom qozongan buyuk muhaddis olimlardan biri 
Muhammad ibn Iso ibn Savra ibn Muso az-Zahhok Abu Iso as-Sillamiy az-
zariyr al-Bug‘iy at-Termiziydir (824–894). U Termiz yaqinidagi Bug‘ 
(hozirgi Sherobod) qishlog‘ida tug‘ilib, yoshlikdan ilm-fanga intilgan, 
muhaddis olimlarning asarlarini zo‘r havas bilan o‘rganadi. At-Termiziyning 
kamolotida Al-Buxoriy hazratlarining o‘rni bebahodir.
Jahonga mashg‘ur Abulqosim Firdavsiy «Shohnoma» epik dostonida 
Eron va Markaziy Osiyo xalqlarining Iskandar Zulqarnayndan tortib, to 
arablar bostirib kelguncha (651 yil) bo‘lgan tarixini g‘oyat aniqlik bilan 
tasvirlagan. Firdavsiy 50-60 ming bayt, 100 mingdan ortiq misradan iborat 
ulkan epopeyasida 50 podsholik davrining jangu jadali haqida yozar ekan, 
urush qilmaslikka, barcha ziddiyatlarni tinch yo‘l bilan hal qilishga 
chaqiradi. Bu asarni yozish uchun juda ko‘p hujjat to‘plab, o‘ttiz besh yil 
mehnat qilganligi haqida shoirning o‘zi ham qayd etib, «Arab va pahlaviy 
tillarida juda ko‘p asarlar o‘qidim, juda ko‘p mehnat chekdim», – deydi
3
. 
1