O‘zbekiston tarixi

Каримов
 
Ш
., 
Шамсутдинов
 
Р
.
 
Ватан
тарихи
. – 
Т
., 1997. – 239-
б
. 
58

---

ruhshunoslikka, 23 tasi tibbiyot ilmiga, 7 tasi falakiyotga, 1 tasi riyoziyotga, 
1 tasi musiqaga, 2 tasi kimyoga, 9 tasi odob ilmiga, 4 tasi adabiyotga, 8 tasi 
boshqa olimlar bilan bo‘lgan yozishmalarga tegishlidir
1
. Ulug‘ hakimning 
tabobatga oid shoh asari, albatta, “Kitob al-Qonun fi-t-tib” (“Tib qonunlari 
kitobi”) dir. Ibn Sino “Tib qonunlari”ni besh kitobga bo‘lgan, bu kitobning 
jahonshumul ahamiyati shundaki, u XVIII asrning oxirlariga qadar 
Yevropaning tibbiyot o‘quv yurtlarida asosiy o‘quv qo‘llanmasi bo‘lgan.
Ibn Sino Sharqda “Shayxur-rais”, 
G‘
arbda esa “Avitsenna” nomi bilan 
mashhur bo‘lgan.
Jahon ilm-fani taraqqiyotiga munosib hissa qo‘shgan ilmiy markazlardan 
biri 1010–1017 yillarda faoliyat ko‘rsatgan Ma’mun Akademiyasi 
(Donishmandlar uyi) dir. Xorazm shohi Ma’mun II ilm-fan ravnaqi uchun 
kurashgan ma’rifatparvar, ilm-fanga qiziqqan komil inson bo‘lgan. Uning 
davrida Markaziy Osiyoning ilm-fan markazi Xorazm bo‘lib, Turkistonning 
ko‘zga ko‘ringan ilm ahli ana shu ilmiy markazga to‘plangan.
Xorazm shohi Ma’mun II Akademiyada Abu Rayqon Beruniy boshliq 
olimlarga hamma imkoniyatlarni yaratib beradi. Abu Rayhon Beruniy (973–
1048 yillar) Qiyot shahrida tavallud topdi. U qadimgi yunon fani 
bilimdonlarining merosini egalladi, til, falsafa, falakiyot, riyoziyotni 
o‘rgandi, botanika, minerologiya, geografiya, tarix kabi ko‘pgina fanlarga 
qiziqdi. Beruniy Abu Nasr Mansur ibn Iroq rahbarligida riyoziyot va 
falakiyotni yoshligidayoq o‘rganib, quyoshning choshgohdagi balandligini 
armila asbobi yordamida yarim darajagacha aniqlikda o‘lchagan. U 21 
yoshida ekliptika tekisligining ekvatorga og‘ishi burchagining g‘oyat aniq 
o‘lchovini topadi. 22 yoshida Beruniy Markaziy Osiyoda birinchi bor yer 
globusini yaratadi
2
. Beruniyning “Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar”, 
“Hindiston”, “Minerologiya”, “Geodeziya” kabi yirik asarlari olimga 
jahonshumul shuhrat va obro‘ keltirdi.
Buyuk mutaffakkir o‘z asarlarida Xristofor Kolumbdan 460 yil avval 
Amerika qit’asi borligini bashorat qilgan. U bu haqida: “Bizning 
tekshirishimizcha, yerning shimoliy (ikki) choragidan biri quruqlik 
bo‘lganligidan, uning hamhurt (diametral qarama-qarshisidagi) chorak qismi 
ham bo‘lishini taxmin qilamiz”
3
, – degan edi.
Beruniyning eng yirik shoh asari “Hindiston”dir. Bu kitob uning 13 yil 
davomida olib borgan ilmiy qidiruv ishlari natijasida yozilgan bo‘lib, u 
sakson bobdan iborat. Bu asar hindlarning tarixi, fani, urf-odati, ularning 
o‘sha davrdagi siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy ahvoliga bag‘ishlangan bebaho 
asardir. Nemis olimi Edvard Zaxaunning ta’kidlashicha, “Hindshunoslikda 
Beruniyga teng keladigan biror olimning undan oldin ham, keyin ham 
bo‘lganini bilmaymiz”
4
. Abu Rayhon Beruniyning “Hindiston” asari klassik 
1
Абу
 
Али
 
ибн
 
Сино
. 
Тиб
қонунлари
. 3 
жилдли
сайланма
. 1-
жилд
. – 
Т
., 1992. – 3-
б
. 
2
Ўзбекистон
халқлари
тарихи
. – 
Т
., 1992. – 107-
б
. 
3
Соатов
 
А
.
 
Колумбда
бор
аламим
маним
// 
Фан
ва
турмуш
. – 1992. – 
№
9–10. 
4
Ёш
ленинчи
. – 1991. – 14 
авг
. 
59

---

namuna bo‘lib qolishi bilan birga, o‘z muallifining qadimgi hind madaniyati 
va faniga qilgan tortig‘idan iboratdir”
1
.
Beruniyning yana bir qimmatbaho asari “Kitobul shamohir-fi ma’rifatil 
javohir” (“Qimmatbaho toshlarni bilish kitobi”) dir. Unda olim Markaziy 
Osiyodagi minerallar, ularning joylari haqida juda zarur ma’lumotlarni 
beradi.
Turkiy xalqlar tarixi, tili, madaniyati, urf-odatlarining bilimdoni, butun 
Markaziy Osiyoni kezib, xalqlar jonli tilidagi so‘z va iboralarni, maqollarni 
qunt bilan o‘rgangan olim Mahmud Koshg‘ariydir (XI asrda yashagan). 
Uning bizgacha yetib kelgan asari “Devonu lug‘otit-turk”dir, “Turk tilining 
lug‘ati” 1070–1083 yillarda yozilgan bu nodir asarning qo‘lyozmasi 1914 
yilda Turkiyaning Diyolbakir shahrida topilgan va hozir Istambul shahrida 
saqlanadi. 1960–63 yillarda tilshunos olim S. Mutallibov bu asarni o‘zbek 
tiliga tarjima qildi. Asar 1928 yilda nemis tilida, 1941 yilda usmonli turk 
tilida nashr qilingan. Asarda dunyo xaritasi ham ilova qilinib, juda katta 
hududlarga tarqalib ketgan holda, unda turkiy xalqlarning qavm-urug‘lari – 
qipchoq, o‘g‘iz, yamak, boshqird, basmil, qay, yaboku, tatar, qirg‘iz, chigil, 
yag‘mo, tuxsi, ichroq, jaru, jamil, uyg‘ur, tangut, tabkochlardan tashqari, 
yana fors, arab, xitoy, rus xalqlari haqida ham ma’lumotlar bor.
Mahmud Qoshg‘ariyning asarida Turkistondagi ba’zi shaharlarning 
nomlari, sharh-izohlari ham berib o‘tilgan. Masalan, unda Toshkent 
“Tarken” tarzida ko‘rsatiladi va “Tarken” Shoshning ismi, asli Toshkent, 
Tosh shahri demakdir, deb izohlanadi. Samarqandning asli nomi “Samiz 
qand” – katta shahar deb ta’riflanadi.
XI asrda yashab, ijod etgan yana bir olim, adib Yusuf Xos Xojibdir 
(1019–1020 yillarda tug‘ilgan). U Bolasog‘unda (Qirg‘izistonning hozirga 
To‘qmoq shahri) ziyoli oilada tug‘ilgan bo‘lib, Qoshg‘arda o‘zining mashhur 
asari “Qutadg‘u bilig” (“Saodatga boshlovchi bilim”) asarini yozgan. Kitobni 
Qoraxoniylar xoni Tavg‘och Bug‘roxonga tortiq qilishi evaziga xon o‘z 
saroyida xos hojiblik (saroyning xos noziri) lavozimini bergan va shundan 
so‘ng bu nom bilan mashhur bo‘lgan.
Yusuf mukammal bilim olgan, arab, fors, tojik tillarini o‘rgangan, falsafa, 
tarix, geografiya, mantiq, matematika va boshqa fanlarni egallagan. U davlat 
va idora ishlari bilan qiziqqan. Turkiy tilda yozilgan “Qutadg‘u bilig” asari 
73 bobdan iborat bo‘lib, axloq-odob, ilm-ma’rifat, farzand tarbiyasi, jamoat 
joylarida o‘zni tuta bilish, so‘zning ahamiyati va qadri, mehmondorchilik 
qoidasi, turmush tarzi va inson ma’naviy olamining yana ko‘pgina qirralari 
qalamga olingan. U markazlashgan kuchli davlat barpo etish uchun 
kurashuvchi donishmand, adolatli hukmdor muhim ahamiyatga ega 
ekanligini ta’kidlaydi. Xalq va davlat, davlat boshlig‘i va fuqaro, olim va 
hokim, qo‘shni davlatlar bilan iqtisodiy madaniy aloqalar, hukmron 
tabaqalarning hokimiyat, xalq oldidagi burchi haqida g‘oyatda zarur fikrlarni 
ilgari suradi.
Yusuf Xos Hojibning “Qutadg‘u bilig” asari to‘rt tayanch unsur asosiga 
qurilgan: 
1