O‘zbekiston tarixi

17-ma’ruza
 
O‘ZBEKISTON VA JAHON HAMJAMIYATI MUNOSABATLARI 
1. O‘zbekiston tashqi siyosatining prinsiplari
va ustuvor yo‘nalishlari 
XX asrning oxirlariga kelib, yer yuzidagi siyosiy vaziyat tubdan o‘zgardi. 
Bu, birinchi navbatda, qudratli davlat – AQSH bilan muvozanatni ushlab 
turishga uringan sobiq Sovet Ittifoqining parokandalikka uchrab, tarqalib 
ketishi bilan bog‘liq. Sobiq SSSR hududida bir qancha mustaqil mamlakatlar, 
jumladan O‘zbekiston davlati dunyoga keldi. Endilikda ushbu mustaqil 
davlatlar jahon hamjamiyatida o‘z o‘rnini topish, xalqining oliy manfaatlari, 
farovonligi va xavfsizligini ta’minlash maqsadida tashqi siyosat 
yuritmoqdalar. 
Mustaqillikka erishgan har bir davlat o‘z tashqi siyosatini amalga oshirar 
ekan, unga ta’sir ko‘rsatishi mumkin bo‘lgan barcha omillarni chuqur 
o‘rganish, tahlil qilish, undan kelib chiqadigan maqsadlar va bajarilishi kerak 
bo‘lgan vazifalardan davlatlarning o‘zaro muloqoti qonun-qoidalari va 
yo‘nalishlarini aniqlab olishi kerak. Xalqaro miqyosda o‘z faoliyatini 
endigina boshlayotgan davlatlar uchun bu juda murakkab jarayon, albatta. 
Mustaqillikning dastlabki yillaridayoq Prezident buni tan olgan va 
ta’kidlagan edi. «O‘zining xalqaro obro‘-e’tiborini qozonish va 
mustahkamlash, xalqaro huquqning teng huquqli subyekti sifatida o‘zini 
qaror toptirish uchun ko‘p ishlarni qilish, ba’zida esa umuman boshidan 
boshlashga ham to‘g‘ri keladi»
1
.
Haqiqatan ham endigina mustaqillikka erishgan O‘zbekiston uchun juda 
ko‘p ishlarni boshidan boshlashga to‘g‘ri keldi. Chunki sobiq Ittifoq davrida 
O‘zbekiston tashqi siyosatning subyekti bo‘la olmas edi. Tashqi ishlar 
vazirligi xalqaro hamjamiyatning oldida ko‘zbo‘yamachilik, rasmiyatchilik 
yuzasidangina tuzilgan bo‘lib, u hech bir tashqi muammoni mustaqil hal 
qilish huquqiga ega emas, bu borada tajribaga ham ega emas edi. Shu sababli 
O‘zbekistonning xorijiy mamlakatlar va xalqaro tashkilotlar bilan o‘zaro 
munosabatlar o‘rnatishi tashqi siyosat prinsiplari va asosiy yo‘nalishlarini 
ishlab chiqish bilan birga olib borildi.
Tashqi siyosatning prinsiplari va yo‘nalishlarini aniqlashga bir qancha 
omillar ta’sir ko‘rsatdi.
Birinchidan, tashqi siyosat davlat ichki siyosatining mantiqiy davomi 
bo‘lib, mamlakat oldida turgan muhim vazifalarni samarali bajarish uchun 
qulay sharoit yaratish demakdir. 
Shu maqsaddan kelib chiqib, tashqi siyosat oldida uchta muhim vazifa 
turadi. Bular quyidagilar: 
1
Каримов
 
И
. 
А
. 
Ўзбекистон
: 
миллий
истиқлол
, 
иқтисод
, 
сиёсат
, 
мафкура
. 
Т
. 1. 
– 50-
б
. 
228

---

−
o‘tish davrini boshidan kechirayotgan respublikada mavjud siyosiy 
barqarorlikka tashqaridan bo‘layotgan tahdidining oldini olish va shu orqali 
islohotlarni amalga oshirish uchun qulay sharoit yaratish; 
−
uzoq vaqt davomida ma’muriy buyruqbozlikning bir elementi sifatida 
iqtisodiy jihatdan «Markaz»ga qaram bo‘lib, inqirozga uchragan respublika 
ishlab chiqarishiga jahonning ilg‘or texnika va texnologiyasi yutuqlarining 
kirib kelishi uchun imkon yaratish; 
−
O‘zbekiston aholisining chet ellar bilan bog‘liq bo‘lgan milliy 
ehtiyojlarini qondirish uchun keng yo‘l ochib berish. 
Ikkinchidan, respublikaning tashqi siyosatiga O‘zbekistonning dunyo 
xaritasidagi geostrategik joylashuvi ham o‘z ta’sirini ko‘rsatadi. Bu qadim 
zamonlarda ham karvon yo‘llarining yerimizdan o‘tishiga imkon yaratgan, 
dunyo mamlakatlarining o‘zaro savdo va madaniy aloqalarida ko‘prik yo‘li 
vazifasini o‘tagan. Bugungi kunda ham O‘zbekiston bu sohada O‘rta 
Osiyoda yetakchi o‘rin tutadi. Shu bilan birga, hududimizning dengiz 
yo‘llaridan uzoqda joylashganligi savdo va madaniyat sohasida aloqalar 
o‘rnatish imkoniyatlarini cheklaydi va birmuncha qiyinchiliklar tug‘diradi. 
Yuqorida sanab o‘tilgan omillarni hisobga olib, mustaqillikka erishilganiga 
bir yil to‘lmasdanoq Prezident I. A. Karimov boshchiligida O‘zbekiston tashqi 
siyosatining yo‘llarini aniq belgilashga qaratilgan prinsiplar ishlab chiqildi. Ular 
I. A. Karimovning «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va taraqqiyot yo‘li»
1
asarida o‘z 
aksini topdi. Bu prinsiplar quyidagilar: 
−
o‘zining milliy davlat manfaatlari ustun bo‘lgani holda, o‘zaro 
manfaatlarni har tomonlama hisobga olish; 
−
odamlar va davlatlar o‘rtasidagi munosabatlarda umumbashariy 
qadriyatlarni ustun qo‘yib, xalqaro maydonda tinchlik va xavfsizlikni 
mustahkamlash, mojarolarni tinch yo‘l bilan hal etish uchun kurashish; 
−
inson huquqlari, hujum qilmaslik, nizoli masalalarni hal etishda kuch 
ishlatishdan va kuch ishlatib tahdid qilishdan voz kechish to‘g‘risidagi 
xalqaro hujjatlarni tan olish; 
−
respublikaning tashqi siyosatini teng huquqlilik va o‘zaro manfaatdorlik, 
boshqa mamlakatlarning ichki ishlariga aralashmaslik qoidalari asosida 
qurish; 
−
tashqi siyosatda ochiq-oydinlik prinsiplarini ro‘yobga chiqarishga va 
mafkuraviy qarashlaridan qat’i nazar, barcha tinchliksevar davlatlar bilan 
keng tashqi aloqalar o‘rnatishga intilish; 
−
O‘zbekiston ichki milliy qonunlarida xalqaro huquq normalarining 
ustunligini tan olish; 
−
O‘zbekistonning to‘la ishonch prinsiplari asosida ikki tomonlama tashqi 
aloqalarni o‘rnatishi va rivojlantirishi, xalqaro tashkilotlar doirasida 
hamkorlikni chuqurlashtirish uchun harakat qilishi. 
Prinsiplar haqida gap ketganda, bir narsaga e’tiborni qaratish kerak. U 
ham bo‘lsa, bu prinsiplarning respublika uchun mutlaq yangilik emasligi. 
Ular uzoq yillar davomida xalqaro munosabatlarda sinovdan o‘tgan, amalda 
qo‘llanib kelayotgan prinsiplardir. O‘zbekiston xalqaro hamjamiyatga doimiy 
1
O‘sha manba. – 51-b.
229

---

a’zo bo‘lib kirmoqchi ekan, oldindan o‘rnatilgan tartibni tan olishi va unga 
bo‘ysunishi shart. Lekin bu – masalaning bir tomoni. Ikkinchi tomondan esa, 
O‘zbekiston milliy davlat manfaatlarining ustunligini yodda tutadi va 
mustaqil davlat qiyofasini yo‘qotmaslikka harakat qiladi. Buni I. A. Karimov 
alohida qat’iyat bilan ta’kidlagan: «Agar, – deydi u, – integratsiya 
mamlakatimizning ozodligi, mustaqilligi va hududiy yaxlitligini cheklab 
qo‘ysa yoki qandaydir mafkuraviy majburiyatlar bilan bog‘lansa, u holda 
chetdan olib kelinadigan har qanday integratsiya biz uchun nomaqbul»
1
. 
Yuqorida sanab o‘tilgan prinsiplar u yoki bu shaklda O‘zbekiston 
Respublikasining Konstitutsiyasida qayd qilingan. Uning 17-moddasida 
Respublikaning «tashqi siyosati davlatlarning suveren tengligi, kuch 
ishlatmaslik yoki kuch bilan tahdid qilmaslik, chegaralarning daxlsizligi, 
nizolarni tinch yo‘l bilan hal etish, boshqa davlatlarning ichki ishlariga 
aralashmaslik qoidalariga va xalqaro huquqning umume’tirof etilgan boshqa 
qoidalari va normalariga» asoslanganligi aytiladi. Bu qoidalar O‘zbekiston 
tashqi siyosatining yo‘nalishlarini aniqlashga asos bo‘ladi. Yo‘nalishlar esa 
manfaatlar, iqtisodiy, madaniy, tarixiy, milliy va diniy an’analar ta’sirida 
shakllanadi. 
O‘zbekiston tashqi siyosatining asosiy yo‘nalishlari xususida so‘z 
yuritganda, birinchi navbatda, Markaziy Osiyo mintaqasida tinchlik va siyosiy 
barqarorlikni ta’minlash haqida g‘amxo‘rlik qilish xususida to‘xtalish lozim. 
Chunki har qanday islohot va taraqqiyotning negizida tinchlik va barqarorlik 
yotadi. Shuning uchun O‘zbekiston Respublikasi o‘zining mavjud 
imkoniyatlari va salohiyatidan foydalanib, bu omillarning qaror topishi 
uchun kurashyapti. 
Tashqi siyosatning ikkinchi muhim yo‘nalishi O‘zbekiston iqtisodiyotini 
taraqqiy ettirish, jahon standartlari darajasiga ko‘tarish masalasi bilan 
bog‘liq. Bunda tashqi siyosat O‘zbekistonga jahonning eng ilg‘or texnikasi 
va texnologiyalari, chet el investitsiyalarining kirib kelishiga va 
respublikaning eksport imkoniyatlarini kengaytirishga xizmat qilmog‘i 
lozim. Bu borada O‘zbekiston ulkan salohiyatga ega bo‘lib, uni jahon 
hamjamiyatiga ko‘rsata bilish kerak. Shuningdek, bozor munosabatlarini 
shakllantirayotgan O‘zbekiston uchun bu sohada ulkan yutuqlarga erishgan 
va rivojlangan mamlakatlarning tajribasi alohida ahamiyatga ega. Uni 
o‘rganish va amalda qo‘llash iqtisodimizni yuksaltirishning muhim garovi 
bo‘ladi. 
Ma’lumki, milliy totuvlik har qanday mamlakat barqarorligining asosidir. 
Ayniqsa, O‘zbekiston kabi ko‘pmillatli davlat uchun bu juda dolzarb masala. 
Buning ustiga mamlakatimizda istiqomat qilayotgan qozoq, turkman, qirg‘iz, 
rus va boshqa millat vakillarining asosiy qismi boshqa davlatlarning tub 
aholisini tashkil qiladi. Ular o‘rtasidagi qarindosh-urug‘chilik, qon-
qardoshlik munosabatlari doimo davom etib turishini ta’minlash lozim. 
Shuningdek, dunyoning turli mamlakatlarida yashayotgan o‘zbeklarning 
milliy ehtiyojlarini qondirish O‘zbekiston bilan bog‘liq. Bundan tashqari, tili, 
urf-odatlari, ma’naviyati, milliy an’analari o‘xshash bo‘lgan turkiy xalqlar 
1