O‘zbekiston tarixi

Каримов
 
И
. 
А
. 
Ўзбекистон
: 
миллий
истиқлол
, 
иқтисод
, 
сиёсат
, 
мафкура
. 
Т
. 1. 
– 190-
б
. 
2
Каримов
 
И
. 
А
.
Истиқлол
йўли
: 
муаммолар
ва
режалар
// 
Ўзбекистон
: 
миллий
истиқлол
, 
иқтисод
, 
сиёсат
, 
мафкура
. 
Т
. 1. – 15-
б
. 
3
Каримов
 
И
. 
А
. 
Биздан
озод
ва
обод
Ватан
қолсин
. 
Т
. 2. – 
Т
., 1996. – 110-
б
. 
217

---

2) milliy istiqlol mafkurasi orqali xalqda uning o‘zidagi qudrat va 
himoyaga suyanib, umuminsoniy qadriyatlarga asoslanib, jahon 
hamjamiyatida hamda ilg‘or davlatlar o‘rtasida teng huquqli va munosib 
o‘rin egallashga intilish hamda ishonch hissini tarbiyalash; 
3) sog‘lom, ma’naviy barkamol avlodni shakllantirish; 
4) milliy istiqlol mafkurasining negizini vatanparvarlik, milliy iftixor, 
insonparvarlik, baynalmilallik kabi yuksak umuminsoniy xususiyatlar bilan 
boyitgan holda rivojlantirish. 
Milliy istiqlol mafkurasining mohiyati va maqsadi mustaqillikni 
mustahkamlashdir. Har qanday g‘oya yoki mafkura xalq, jamiyat 
ma’naviyatining mahsulidir.
Aytish mumkinki, milliy ma’naviyat masalasi hech qachon shu 
bugungidek yuksak maqomda dasturiy vazifa qilib qo‘yilmagan edi. Milliy 
ma’naviyatimizning ildizlari esa umuminsoniy qadriyatlar, islom ta’limoti, 
o‘zbek milliy urf-odatlari bilan butunlay hamohang va chambarchas 
bog‘liqdir. Ma’naviyat davlat tomonidan o‘z xalqining ta’lim va tarbiyasini 
qo‘llab, uni ongli rivojlantirishdir. Buyuk mutafakkir Abdulla Avloniyning 
«Tarbiya biz uchun yo hayot – yo mamot, yo najot – yo halokat, yo saodat – 
yo falokat masalasidir», degan mashxur o‘giti doimo jamiyatimiz ma’naviy 
rivojining asosi bo‘lib qolaveradi. 
Barcha davrlarda jamiyat taraqqiyoti rivojining mohiyati, uning sur’atlari 
insonlarning ma’naviy kamoloti darajasi bilan bog‘liq bo‘lgan. Jamiyat 
ma’naviy kamolotini ta’minlash uchun, birinchi navbatda, ma’naviyatning 
mohiyati, uning jamiyat taraqqiyotidagi ahamiyatini belgilovchi ilmiy 
muammolarni yaxshi bilish talab qilinadi. Bu borada sobiq Ittifoq 
davridagidek quruq shiorlar va mavsumiy tadbirlar bilan amaliy natijalarga 
erishib bo‘lmaydi. Afsuski, bizda ma’naviyatning mohiyati va tarixiy 
taraqqiyotning o‘tish davridagi hal qiluvchi ahamiyati ilmiy adabiyotda 
chuqur, mukammal yoritib berilgan emas. Ma’naviyatning mohiyati va 
jamiyat taraqqiyoti uchun ahamiyati masalasi O‘zbekiston Respublikasining 
Prezidenti Islom Karimovning asarlari, maqolalari va nutqlarida mukammal 
tarzda, hozirgi kunning dolzarb masalalari bilan bog‘liq holda yoritib 
berilgan. Ularda ma’naviyat va ma’rifatning tub nazariy va amaliy 
muammolariga doir ellikdan ortiq muhim jihatlar ko‘rsatib berilgan. Ilm-fan, 
amaliy faoliyat uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan bu muammolarning 
asosiy yo‘nalishlari haqida qisqacha quyidagilarni qayd etish mumkin. 
Birinchidan, ma’naviyat faqat insonga xos bo‘lgan xususiyatdir. 
Ma’naviyatli odam Inson degan buyuk va sharafli nomga muyassar bo‘ladi. 
Lekin ma’naviyat insondagi tug‘ma xususiyat emas: u hayotiy tajriba 
natijasida shakllanadi va rivojlanadi. Insonda ma’naviyatni egallashga imkon 
beruvchi, irsiyat qonunlari bilan belgilanuvchi tug‘ma imkoniyatlar ham bor, 
albatta. Lekin bu tug‘ma imkoniyatlar mehnat, hayot tajribasi, jamoatchilik 
bilan qilingan aloqalar tufayli sayqal topadi, e’tiqodga aylanadi. Shu sababli 
Yurtboshimiz ma’naviyatning ijtimoiy mohiyati haqida u «Insonga ona suti, 
ota namunasi, ajdodlar o‘giti bilan birga singadi», degan chuqur falsafiy 
fikrni bildirgan edi. 
218

---

Ikkinchidan, Przident Islom Karimov o‘z asarlarida ma’naviyat insonga 
xos bo‘lgan ichki ruhiy holatgina emas, balki jamiyat, millat, shaxs 
taraqqiyoti va kamolotining asosiy omili ekanligini ham ishonarli dalillar 
bilan ko‘rsatib o‘tgan. Ma’naviyat insonga faqat mohiyatgina emas, balki 
muayyan maqsad hamda kelajakka qat’iy ishonch, katta umid va kuch-qudrat 
ham baxsh etadi. Inson aqli, qo‘li bilan nimaiki yaratmasin, uning zamirida 
ma’naviyat yotadi. Ma’naviyat tajriba, amaliy malaka va tafakkurning 
in’ikosi shaklida namoyon bo‘ladi. 
Uchinchidan, shaxs ma’naviyati millat, davlat va jamiyat ma’naviyatining 
kurtagi, bir bo‘lagidir. Shaxs ma’naviy kamoloti odamlarning ko‘p qirrali 
o‘zaro munosabatlari, jamiyat hayotidagi sharoit va imkoniyatlar asosida 
shakllanadi. Ma’naviyat inson, xalq, davlat va jamiyatning tub omillarini 
nazariy-falsafiy tahlil etishning yuksak ifodasidir. 
To‘rtinchidan, ma’naviyat odamlarning yuksak axloq-odob me’yorlari, 
huquqiy mezonlar, adolatli mafkuraviy e’tiqodga asoslangan insonparvarlik 
va halollik bilan sug‘orilgan munosabatlarining ham asosidir. Jamiyatda 
inson boshqa insonlarsiz yashay olmaydi. Odamlar o‘rtasidagi o‘zaro 
hamkorlik, hamjihatlik, ahillik va samimiy muloqotga intilishning ehtiyoji 
ham ma’naviyatning ko‘rinishidir. Hatto jamiyatning o‘zi ham kishilar 
o‘rtasidagi yuksak ma’naviyatga asoslangan o‘zaro munosabatlar ifodasidir. 
Beshinchidan, Prezident Islom Karimov asarlarida olg‘a surilgan chuqur 
falsafiy-nazariy g‘oyalardan yana biri ma’naviyatning cheksizligi 
masalasidir. Ma’naviyatning mohiyati, uning qirralari va rivojlanish 
imkoniyatlari shunchalik kattaki, uni o‘lchab yoki poyoniga yetib bo‘lmaydi. 
Har bir tarixiy davr, sharoit, ehtiyoj va imkoniyatlar ma’naviyatning 
yangi mezonlarini yaratadi. Bu mezonlar tasodifiy bir hodisa bo‘lmay, balki 
tarixiy taraqqiyotning muayyan bosqichlarida inson kamolotining yangi 
yo‘nalishlariga bo‘lgan ehtiyojning ifodasidir. Jamiyat oldinga qarab taraqqiy 
qilgani singari, uning asosiy tarkibiy qismi bo‘lgan ma’naviy kamolot ham 
uzluksiz davom etaveradi. 
Oltinchidan, Yurtboshimiz ko‘rsatib o‘tganidek, ma’naviy kamolotning 
negizi ma’naviy ehtiyoj bilan bog‘liq. Ma’naviy kamolotga intilish insonga 
xos fazilatdir. Bilim, amaliyot taraqqiyotining har bir bosqichi 
rivojlanishning oxirgi nuqtasi bo‘la olmaydi. Ma’naviy kamolotning har bir 
bosqichi aniq davrlarning o‘ziga xos ehtiyojlari va imkoniyatlari bilan 
belgilanadi. Taraqqiyot har qanday ehtiyojni yuzaga keltiradi. Ehtiyojlarning 
ro‘yobga chiqishi esa taraqqiyotning yanada ilgarilab borishiga imkoniyat 
yaratadi. Ijtimoiy taraqqiyotning tub mohiyati bilan belgilanuvchi har qanday 
ehtiyoj inson faoliyatining maqsad va yo‘nalishlariga ham ta’sir etadi. 
Shuningdek, ma’naviyatning yangi cho‘qqilariga yetishish ehtiyoji shaxs va 
jamiyat kamolotining hal qiluvchi omilidir. Shu sababli ma’naviyat insonga 
havo bilan suvdek zarur. 
Hozirgi kunda mustaqil O‘zbekiston fuqarolarida shakllanayotgan yangi 
ma’naviy ehtiyoj – Vatanga muhabbat, tanlagan yo‘limiz va yurtimizning 
istiqboliga qat’iy ishonchdir. Istiqlol qo‘lga kiritilganidan so‘ng, biz o‘z 
219

---

kuchimiz, qudratimizga ko‘proq ishona boshladik, qadr-qimmatimizni 
teranroq angladik. 
Ma’naviyatga bo‘lgan ehtiyoj inson uchun moddiy ne’matlarni 
o‘zlashtirish, yeyish-ichish, kiyinishga nisbatan muhimroq. Negaki, 
ma’naviyat barqaror bo‘lmagan joyda moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish va 
iste’mol qilish madaniyati ham yuksak bo‘lmaydi. Yuksak ma’naviyat va 
aqliy salohiyat sohibi bo‘lgan kishilargina kelajakni oldindan ko‘ra olishga, 
har qanday og‘ir sharoitda ham yuksak maqsadlarga iymon va e’tiqod bilan 
intilishga qodir.
Tarixda bunga misollar ko‘p. Bir vaqtlar yaponlar Ikkinchi jahon 
urushidan keyingi og‘ir sharoitlarda «oldin xalqning miyasini to‘ldirish 
kerak, shundan keyin uning qorni ham to‘yadi», degan umummilliy shiorga 
asoslanib ish ko‘rdilar. Ular mamlakat tarixidagi og‘ir va murakkab sharoitda 
milliy burch va mas’uliyat, vatanparvarlik tuyg‘usi targ‘ibotini 
kuchaytirdilar. Natijada o‘z burchi va mas’uliyatini anglash tez vaqt ichida 
mamlakatni dunyodagi eng rivojlangan mamlakatlardan biriga aylantirdi. 
Hozir O‘zbekistonda ham jamiyat taraqqiyotining ana shu muhim masalasiga 
katta e’tibor berilayotgani istiqbolimizning rejalari chuqur ilmiy asos va 
jahondagi ilg‘or tajribaga tayanganidan dalolatdir. 
Bugun yurtdoshlarimizda mamlakat, millat oldidagi burch va mas’uliyat, 
vatanparvarlik, millatparvarlik, milliy ruh, milliy iftixor tuyg‘ularini 
shakllantirishni davr talab etmoqda. Shuningdek, ona tilini rivojlantirish va 
uni hayotning barcha sohalarida kengroq, to‘laroq qo‘llash imkoniyatlarini 
izlash, Vatandan uzoqlashishni og‘ir judolik deb tushunish, tabiat 
muhofazasi, vijdon erkinligi mezonlariga rioya qilish, ijtimoiy adolatning 
milliy, umuminsoniy qadriyatlar bilan bog‘lanib ketgan qoidalariga tayanib 
ish yuritish zarur. Ajdodlarimiz boshlagan ulug‘ ishlarni ochiq ko‘z va 
sog‘lom aql, davrning sharoitlari, imkoniyatlari va ehtiyojlari asosida 
rivojlantirish, har qanday sharoitda ham milliy manfaatlar ustuvorligini his 
qilish va ularni adolat, insonparvarlik, do‘stlik mezonlaridan chekinmay 
himoya eta bilish ham kerak. 
Har qanday yangi jamiyat o‘z mafkurasi bilan vujudga keladi. Mafkurasiz 
jamiyat bo‘ladi, deyish jiddiy xatodir. O‘zbekiston siyosiy va iqtisodiy 
sohalarda bo‘lganidek, ma’naviy sohada ham o‘zining aniq yo‘liga ega 
bo‘lmog‘i kerak. Bu borada Prezidentimiz I. A. Karimovning: «Xalqimizning 
ma’naviy poydevori – bo‘lajak davlatimizning tayanchlari juda qadimiy va 
mustahkam. Buni hech kim inkor qila olmaydi»
, – degan fikrlari e’tiborga 
loyiqdir. 
Demak, oldimizda turgan eng muhim masala milliy istiqlol mafkurasini 
yaratish va hayotimizga tatbiq etishdir. Mafkura har bir jamiyatning o‘z 
ichidan xalq ma’naviyatining mahsuli sifatida o‘sib chiqmog‘i kerak. 
Ma’lumki, g‘oyalar majmuining muayyan tizimi mafkurani vujudga 
keltiradi. Mafkura jamiyatning turli sohalari haqidagi yangi ilmiy, iqtisodiy, 
1