O‘zbekiston tarixi

16-ma’ruza
 
O‘ZBEKISTONNING MA’NAVIY-MADANIY TARAQQIYOTI 
1. Ma’naviy qadriyatlarimizning tiklanishi va uning
milliy mafkurani shakllantirishdagi o‘rni 
O‘zbekistonda mustaqillik uzoq va mashaqqatli kurashlar natijasida 
amalga oshdi. Ma’lumki, tarixda Vatanimiz hududida bosqinchilarga qarshi 
kurashlar, erk va Vatan ozodligi uchun hayot-mamot janglari doimo bo‘lib 
turgan. Xalqimiz Vatan istiqloli yo‘lida jonini fido qilganlar – milliy 
qahramonlarimizni abadiy yuragida saqlab qoladi va ular bilan faxrlanadi. 
Bosqinchilar Vatanimizni vayron qilish va boyliklarimizni talash bilan 
cheklanmay, minglab vatandoshlarimizni qirib, ko‘pchilikni qul qilib, o‘z 
yurtlariga haydab ketishdan ham tap tortmadilar. Hatto ilm yo‘li bilan 
yaratilgan boylik – xalqimiz ma’naviyati durdonalarini, ya’ni mahalliy 
yozuvlar, kitoblar, tilimiz, urf-odatlarimiz, milliy qadriyatlarimiz, tariximizni 
yo‘q qilishga harakat qildilar. Bugun endi ozod xalqimiz oldidagi eng 
sharafli vazifa va burch bosqinchilar tomonidan yo‘q qilish darajasiga 
yetkazilgan ma’naviy qadriyatlarimizni tiklashdir. 
Buyuk qomusiy olim Abu Rayhon Beruniy arab istilochilarining 
xalqimizga o‘tkazgan zulmini «Qadimgi xalqlardan qolgan yodgorliklar» 
nomli asarida shunday deb yozadi: «Qutayba Xorazm xatini yaxshi bilgan. 
Ularning xabar va rivoyatlarini o‘rgangan va bilimini boshqalarga 
o‘rgatadigan kishilarni halok etib, butkul yo‘q qilib yuborgan edi. Shuning 
uchun u (xabar va rivoyatlar) islom davridan keyin haqiqatni bilib 
bo‘lmaydigan darajada yashirin qoldi»
1
. 
Istiqlol – xalqimiz orzu qilgan buyuk haqiqat. Vatan mustaqilligini saqlab 
qolishning yagona yo‘li – ma’naviy qadriyatlarimizni tiklash va milliy 
mafkurani shakllantirish edi. 
Mafkura bevosita ma’naviyat bilan bog‘liq, chunki mafkura ana shu 
ma’naviy boyliklar, boy qadriyatlar asosida shakllanadi va rivojlanadi. 
Mafkura muayyan bir ijtimoiy guruh, davlat yoki jamiyatning tub 
manfaatlarini ilmiy-nazariy jihatdan asoslab beruvchi, yo‘naltirib turuvchi va 
himoya qiluvchi, siyosiy, falsafiy, huquqiy, axloqiy va boshqa qarashlarining 
butun bir tizimi, umumlashmasi ma’nosini bildiradi. Har qanday vaziyatda 
inson va uning ongi birinchi o‘rinda turadi. Uni tarbiyalash, qayta 
tarbiyalash, ongini o‘stirish, o‘zgartirish, to‘g‘ri yo‘ldan boshqarib borish 
zarur. Chunki mafkurasiz odam, jamiyat va davlat o‘z taraqqiyotini 
yo‘qotishi aniq.
«Odamlarga shuni anglatish kerakki, – deb ta’kidlagan edi I. A. Karimov 
respublikamizning atoqli shoir va yozuvchilari bilan bo‘lgan uchrashuvda – 
bizga berilgan imkoniyat yuz yilda bir marta kelishi mumkin. Asosiy masala 
shundan iboratki, mustaqillikni saqlab qolishimiz, uni kelajak avlodlarga 
omon yetkazishimiz, qadrini to‘g‘ri tushunishimiz lozim. Endi qaddimizni 
1
Абу
 
Райҳон
 
Беруний
. 
Танланган
асарлар
. 
Т
. 1. – 
Т
., 1968. – 72-
б
. 
216

---

ko‘tarishimiz kerak»
1
. Ilm-fan, adabiyot va san’atning eng qadimiy 
markazlaridan biri sifatida shuhrat qozongan, dunyo xalqlari tan olgan 
Vatanimiz mustamlakachilikning og‘ir toshi ostidan chiqib oldi. O‘zbekiston 
mustaqillikka qadar ijtimoiy-iqtisodiy, madaniy-siyosiy qiyinchiliklar, azob-
uqubatlar girdobida qolib ketgan edi. 
Mustaqillik respublika ilmiy jamoatchiligi oldiga uning mohiyatini 
xalqimizga tushuntirib berishdek murakkab vazifani qo‘ydi. Mustaqillikning 
qadriga yetgan, uni o‘z e’tiqodiga aylantira olgan xalqgina uning yo‘lida 
jonini fido qilishga tayyor turadi. 
Bu vazifalarni bajarish uchun, eng avvalo, xalqimizni o‘z kuchiga 
ishontira bilish kerak. Qolaversa, birinchidan, o‘zbek xalqining jahon 
xalqlari ichida o‘zining alohida salohiyati va o‘rniga egaligini; ikkinchidan, 
davlatchilik tarixi bizda boshqa hamma xalqlarnikidan qadimiyroq 
ekanligini; uchinchidan, o‘zbek xalqi jahon durdonalari xazinasiga bebaho 
hissasini qo‘sha oladigan ma’naviy barkamol olimlarni yetkazib bergan xalq 
ekanligini; to‘rtinchidan, mustahkam mustaqil davlat vujudga keltirish ishiga 
xizmat qiladigan, qadimiy boy davlatchiligimiz, iqtisodiy rivojlanish 
yo‘limizni ta’minlovchi iqtisodiy baza mavjudligini ko‘rsatib berish lozim. 
Bu sohada sustkashlikka yo‘l qo‘yib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham milliy 
mafkurani vujudga keltirish hayot talabi bo‘lib qoldi. 1992 yil 2 iyulda bo‘lib 
o‘tgan Oliy Kengashning X sessiyasida I. A. Karimov: «Bugungi kunda 
xalqni yakdil qiladigan ishlar va g‘oyalar oz emas, ularning ichida eng 
ulug‘i, eng olijanobi – O‘zbekiston mustaqilligini ta’minlash. Ana shu 
maqsad, ana shu g‘oya atrofida birlashsak, aslo xor bo‘lmaymiz»
2
, – degan 
edi. 
Prezident 1992 yilda nashr etilgan «O‘zbekistonning o‘z istiqlol va 
taraqqiyot yo‘li», «Istiqlol va ma’naviyat», «O‘zbekiston: milliy istiqlol, 
siyosat, iqtisod, mafkura», «Elni Vatan manfaati birlashtiradi» asarlarida va 
1993 yil 23 aprelda bir guruh shoir va yozuvchilar bilan o‘tkazgan 
uchrashuvida milliy mafkurani yaratish zarurligini ta’kidlab o‘tdi. 
1993 yilning 7 dekabrida Konstitutsiyamizning bir yilligiga bag‘ishlangan 
yig‘ilishda Prezident I. Karimov nutq so‘zlab: «Mafkuraviy masalani hal 
etmasdan, uni amalga tatbiq qilmasdan turib, Konstitutsiya belgilab bergan 
maqsadlarga erishish, oldimizga qo‘ygan talablarga javob berish mushkul 
bo‘ladi»
3
, – degan edi. 
Milliy istiqlol mafkurasining asosiy mohiyati quyidagilardan iborat 
bo‘lmog‘i kerak: 
1) xalqimizning azaliy an’analari, urf-odatlari, ruhiyati, tili va diniga mos, 
hamohang g‘oyalar asosida odamlar ongiga kelajakka qat’iy ishonch, mehr-
oqibat, insof, sabr-toqat, adolat, ma’rifat kabi yuksak tuyg‘ularni singdirish; 
1