O‘zbekiston tarixi

2. Bozor iqtisodiyotiga evolyutsion yo‘l bilan,
bosqichma-bosqich o‘tilishi 
Ma’lumki, G‘arb mamlakatlarining ham rivojlangan madaniy bozor 
iqtisodiga erishishi uchun bir necha yuz yillab vaqt kerak bo‘lgan. Shuning 
uchun ham bozor aloqalari hali shakllanib ulgurmagan sharoitda mavjud 
bo‘lgan aloqalarni buzib yuborishning oqibati iqtisodni izdan chiqarishi, 
aholining turmush darajasini keskin pasaytirib yuborishi va turli ijtimoiy 
larzalarga sabab bo‘lishi mumkin edi. Bozor iqtisodiga bosqichma-bosqich 
o‘tish prinsipi mash’um «falaj qilib davolash» yo‘lini inkor etdi. 
I. A. Karimov O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish yo‘lining 
xususiyatlariga to‘xtalib, shunday degan edi: «Xalqimizda «yangi uy qurmay 
turib, eskisini buzmang – boshpanasiz qolasiz», degan naql bor. Unda 
respublika aholisining ruhiyati to‘la aks etgan. Shuni hisobga olib, 
O‘zbekistonning bozor iqtisodiyotiga o‘tish andozasiga bosqichma-bosqich, 
evolyutsion yo‘l bilan o‘tish asos qilib olingan. Bozor iqtisodiyoti tomon 
sakrashlarsiz, inqilobiy o‘zgarishlar yo‘li bilan emas, balki izchillik bilan 
bosqichma-bosqich borish kerak»
1
. 
O‘zbekistonda shakllanayotgan, ijtimoiy yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti: 
– yuridik va jismoniy shaxslarning ishbilarmonlik faoliyatini rivojlantirish 
uchun konstitutsiyaviy, qonuniy va huquqiy kafolatlar va erkin bozor 
konyukturasini rag‘batlantirishni; 
– mulkning barcha turlarining hamda xo‘jalik yuritishning barcha 
shakllarining yuridik teng huquqliligini; 
– iqtisodiy munosabatlar subyektlari faoliyatining eng ko‘p darajada 
erkinligini; 
– umuminsoniy qadriyatlarning ustuvorligini hamda iqtisodiy 
munosabatlarda milliy an’analarni, urf-odatlarni, xalq turmush tarzini to‘la 
hisobga olishni; 
– insonning hayot faoliyati va uni rivojlantirish uchun munosib shart-
sharoitlarni, ishonchli ijtimoiy kafolatlarni, aholining turmush darajasini 
og‘ishmay oshirib borishni; 
– O‘zbekistonning jahon hamjamiyatida munosib o‘rin egallashini, 
xalqaro mehnat taqsimotida teng huquqlilik hamda o‘zaro manfaatdorlik 
asosida faol ishtirok etishni nazarda tutadi
2
. 
Tub iqtisodiy islohotlar orqali bozor munosabatlarini shakllantirishdan 
ko‘zlangan asosiy maqsad quyidagilardan iborat: 
– kishilar turmush farovonligini ta’minlovchi va muntazam rivojlanuvchi 
iqtisodiy tizimni yaratish; 
– tadbirkorlik va tashabbuskorlikni har tomonlama o‘stirishning asosi 
bo‘lgan xususiy mulkchilikni vujudga keltirish; 
– korxonalar va fuqarolarga keng iqtisodiy erkinlik berish; 
1
O‘sha manba. – 317-b. 
2
O‘sha manba. – 304–305-b. 
209

---

– iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o‘zgarishlar qilish orqali uning 
samaradorligini oshirish, moddiy va mehnat resurslaridan unumli 
foydalanish, raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni ta’minlash; 
– jahon iqtisodiyotiga integratsiyalashib borish; 
– kishilarda yangicha iqtisodiy tafakkurni shakllantirish. 
Respublikada iqtisodiyotni rivojlantirish sohasida bozor munosabatlariga 
asoslangan iqtisodiyotni shakllantirish obyektiv zarurat, ijtimoiy 
yo‘naltirilgan bozor iqtisodiyoti aholining tub maqsadlariga mos keladi, 
deyish mumkin. 
Iqtisodiy islohotlar esa quyidagi yo‘nalishlarda amalga oshirib borildi: 
– bozor iqtisodining huquqiy asoslarini – davlat boshqaruvi, mulkchilik, 
xo‘jalik yuritish tartibi, tashqi iqtisodiy faoliyat, ijtimoiy kafolatlar bilan 
bog‘liq 100 dan ortiq qonunlar, farmonlar va boshqa hujjatlarni yaratish; 
– davlat mulkini xususiylashtirish, ko‘p ukladli iqtisodiyotni yaratish, 
mulkdorlar sinfini shakllantirish, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish; 
– bozorning bir-biriga bog‘lovchi va rivojlanishini ta’minlaydigan 
tarkibiy qismlari – tovar birjalari, moliya va bank tizimi, sug‘urta va 
auditorlik tizimi, pul va qimmatbaho qog‘ozlar bozori, soliq tizimi, mehnat 
bozori hamda boshqa strukturalar, ya’ni bozor infrastrukturasini yaratish; 
– avtomobil sanoati, televizorlar, shakar, qand lavlagi, neftni qayta 
ishlash, gazdan neft olish va xalq xo‘jaligining boshqa yangi sohalarini 
yaratish; 
– qishloqda haqiqiy bozor munosabatlarini shakllantirish, yerga 
mulkchilik masalasini tubdan hal qilish, mulkchilikning turli shakllarini 
shakllantirish, qishloq xo‘jaligini boshqarishning yangi tizimini yaratish, 
paxta yakkahokimligi va uning oqibatlarini tugatish, dehqon (fermer) 
xo‘jaliklari, kichik korxonalar, pudrat va ijara jamoalarini tuzish, dehqonlarni 
yer bilan ta’minlash, qishloq infratuzilmasini o‘zgartirish; 
– tashqi iqtisodiy faoliyatni isloh qilish, ya’ni respublikamizning tashqi 
iqtisodiy faoliyatini belgilab beruvchi huquqiy normalarning yaratilishi, 
tashqi iqtisodiy faoliyatni erkinlashtirish, tashqi iqtisodiy faoliyat bilan 
shug‘ullanuvchi muassasalar tizimining yaratilishi, respublikaning xalqaro 
moliya tashkilotlariga a’zo bo‘lishi, xorij investitsiyalarining mamlakatga 
kirib kelish mexanizmining yaratilishi; 
– ijtimoiy-siyosiy barqarorlikni ta’minlashga qaratilgan qonunlar 
majmuining qabul qilinishi, bozor iqtisodiyotiga o‘tish jarayonida aholini 
ijtimoiy himoyalash choralarining ko‘rilishi, ichki iste’mol bozorining 
himoya qilinishi, kam ta’minlangan oilalar, yoshlar ijtimoiy himoyasining 
kuchaytirilishi, sog‘liqni saqlash, onalar va bolalar salomatligi, kadrlar 
tayyorlashni takomillashtirishga qaratilgan ko‘plab chora-tadbirlarni ko‘rish. 
Yuqorida aytilganidek, bozor munosabatlariga o‘tishning prinsiplaridan biri 
unga bosqichma-bosqich o‘tishdir. O‘zbekistonda iqtisodiy islohotlar 
quyidagi davrlar bo‘yicha bir necha bosqichda amalga oshirildi: 
birinchi bosqich – 1991 yilning 1 sentabridan 1994 yilning o‘rtasigacha; 
ikkinchi bosqich – 1994 yilning o‘rtalaridan boshlab, 1997 yil 
o‘rtalarigacha; 
210

---

uchinchi bosqich – 1997 yil o‘rtalaridan keyingi davr. 
Respublikamizda iqtisodiy islohotlarni amalga oshirish yangi iqtisodiy 
munosabatlarning huquqiy asoslarini yaratish bilan bog‘liq edi. 
«Iqtisodiyotni isloh qilish jarayonlari mustahkam huquqiy negizga 
asoslangandagina ular barqaror va sobitqadam bo‘ladi»
1
, – degan edi 
O‘zbekiston Prezidenti I. A. Karimov. 
O‘zbekiston Respublikasining Konstitutsiyasi mamlakatda keng qamrovli 
islohotlarni amalga oshirish uchun asos bo‘ldi. Unda jamiyatimiz 
iqtisodiyotining bozor munosabatlariga asoslanganligini belgilovchi mavjud 
turli mulk shakllari va ularning teng huquqliligi, xususiy mulk daxlsizligi va 
uning davlat tomonidan qo‘riqlanishi (53-modda), mulkka egalik qilish 
huquqi (36-modda) mustahkamlangan. 
Respublikamizda o‘tkazilgan iqtisodiy islohotlarning birinchi bosqichida 
bozor munosabatlariga o‘tishning ikkita muhim masalasi hal qilindi: 
ma’muriy buyruqbozlik tizimining og‘ir oqibatlarini yengish va tanglikka 
barham berish. Iqtisodni barqarorlashtirish uchun respublikaning o‘ziga xos 
sharoitlari va xususiyatlarini hisobga olgan holda, bozor munosabatlarining 
negizlarini shakllantirishga qaratilgan choralar ko‘rildi. 
Yangi iqtisodiy munosabatlar va ularning manbai, mohiyatini mulkning 
xilma-xil shakllari belgilashini hisobga olib, mustaqillikning dastlabki 
kunlaridanoq, ularning huquqiy asosini yaratish asosiy vazifa bo‘lib qoldi. 
Tabiiyki, eski ma’muriy buyruqbozlik tizimiga xizmat qilgan qonunlarning 
birontasi yangi sharoit uchun ishlay olmasdi. Shu sababli eng avval islohotlar 
uchun huquqiy negiz yaratildi. Yangi qabul qilinadigan qonunlar 
O‘zbekistonning xususiyatlarini va qonunchilik sohasidagi jahon tajribasini 
inobatga olishni taqozo etar edi. 
«Isloh qilishning birinchi bosqichida biz huquqiy asoslarni yaratishda 
o‘zimizga xos yondashuvlarni, qonun hujjatlarini ishlab chiqish va qabul 
qilish bo‘yicha o‘z mexanizmimizni vujudga keltirdik»
2
, – deb ta’kidlaydi 
Prezident I. Karimov. 
Birinchi bosqichda mulkchilik, xo‘jalik yuritish tartibi, tashqi iqtisodiy 
faoliyat bilan bog‘liq 26 ta qonun qabul qilindi. Bular orasida mulkchilik, 
tadbirkorlik, xorijiy investitsiyalar, mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va 
xususiylashtirish, banklar to‘g‘risidagi qonunlar asosiy o‘rin tutdi. Bu 
qonunlar bozor tizimiga asos soldi, unga o‘tish chora-tadbirlarini belgiladi. 
Bu davrda, qonunlardan tashqari, Prezidentning islohotlarga taalluqli 82 ta 
farmoni ham qabul qilindi. Qonunchilik bilan birga, iqtisodni boshqarish 
tizimi ham isloh qilindi. Ma’muriy buyruqbozlik boshqaruvi o‘rniga 
demokratik bozor boshqaruv tizimi qaror topa boshladi. Jumladan Moliya 
vazirligi, respublika Ulgurji va birja savdosi aksionerlik uyushmasi, 
respublika Mol-mulk va tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlash qo‘mitasi, Tashqi 
iqtisodiy aloqalar vazirligi, Bojxona qo‘mitasi, Davlat soliq qo‘mitasi, 
respublika Markaziy banki, respublika Tovar ishlab chiqaruvchilar va 
tadbirkorlar palatasi tashkil qilindi. Iqtisodiy islohotlar tufayli korxonalar 
1