“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

 
6. “Avesto” insonning ma’naviy hayotini shakllantirishdagi o’rni 
Insoniyatning tarixiy taraqqiyoti turli davrlarda, turli makon va zamonda 
yuzaga kelgan katta siljishlar, g’oyaviy-ma’rifiy sakrashlar, kuchli ruhiy 
ta’sirlar orqali takomillashish jarayonini boshdan kechirgan. Qadimiy Turonda 
esa ana shunday holatlar va tub burilish hodisalari boshqa xalqlarga nisbatan 
birmuncha oldinroq, shaklan va mohiyatan birmuncha xilma-xilroq tarzda 
yuzaga keladiki, bu nafaqat ana shu hudud, balki butun dunyo xalqlari madaniy 
taraqqiyotida alohida voqea sifatida tan olindi va insoniyat taraqqiyoti 
silsilasida muayyan ijtimoiy-tarixiy rol o’ynadi.
Bundan uch ming yil ilgari qadimiy Xorazmda dunyoga kelgan “Avesto” 
zardushtiylik dinining muqaddas kitobi sifatida katta ijtimoiy, ma’naviy, 
axloqiy voqealikka aylandi. Balki butun insoniyat taraqqiyotining yangi 
bosqichi, tasavvur va tafakkur olamining yangi sarchashmasi, inson, ijtimoiy 
hayot, ta’lim-tarbiya, yashash zavqi va mohiyati bilan bevosita bog’liq yuksak 
insonparvar g’oya sifatida yuzaga keldi
3
.
“Avesto”ga binoan qadimda ham Movarounnahr va Xuroson xalqlari 
yashagan hududlarida ta’lim va tarbiya birmuncha rivojlanganligini ko’rsatadi. 
Ta’lim jarayonida kundalik hayot uchun zarur bo’lgan bilimlar o’qitilgan, 
hunarlar o’rgatilgan. Ana shu malakalari hosil bo’lgach, qizlar 15 yoshdan, 
o’g’il bolalar 17 yoshida “lagomzadan” va “zinzadan” imtihonidan o’tgan. 
Natijada ular balog’ot yoshiga yetgan, ro’zg’or yuritishni o’rganib, “kadbonu”, 
“kadxudo” bo’lish huquqini qo’lga kiritgan ekan.
Ta’lim-tarbiyaga alohida e’tibor berilib, otashkadalar huzurida maxsus 
maktablar ochilgan. Ta’lim jarayoniga endi matematika, astranomiya, tib bilimi, 
tarix, huquqshunoslik, gigiena fanlari ko’proq o’qitilib, yoshlarning ma’naviy 
kamolotiga ham alohida e’tibor berilgan. Ahuramazda tomonidan joriy etilgan 
farzlar hamda Zardusht o’gitlaridagi sunnatlarni to’la bajaradigan, har jihatdan 
3
Авесто. –Тошкент: Ғафур Ғулом, 2015. - 4 бет 

---

20 
pok, yuksak ahloqli, ustoz fotihasini olgan dindor oq matodan chakmon, 
ko’ylak kiyib, ustidan yupqa xarir kamar bog’lab yurishi kerak bo’lgan. Bu odat 
yaqin XIII asrgacha saqlanib kelingan.
“Avesto”da ustozlar haqida alohida ta’kidlar berilgan. Yaxshi ustozlar 
“sog’lom aql xushli farzandlarni, jasur, dono va turli tillarni biladigan o’g’il-
qizlarni, elni balo-qazolardan himoya eta oladigan o’g’lonlarni, yaxshi kelajak, 
porloq hayotni ravshan ko’z bilan ko’ra oladigan avlod”ni tarbiyalaydi. U 
yoshlar qalbida o’z dini, xalqi, yurtiga mehr uyg’otadi. Ularni halol mehnat 
evaziga rizq-ro’z topib yashashga o’rgatadi”, “Yaxshi ustozlar tangriga yaqin 
odamlardir”, deb yaxshi ustozlarni ulug’laydi.
“Avesto”da qiz bolalar tarbiyasiga ham alohida e’tibor berilgan. “O’g’il 
bolalarga nisbatan qizlar ilmi donish o’rganishga jiddiyroq kirishsinlar. Zeroki, 
ular ota-ona xonadonida bo’lgan vaqtlarida ota ro’zg’orini tartibga solib, ziynat 
berib borsalar, jufti xaloli manziliga borgach, bolalar tarbiyasi, ta’lim bilan, 
kelajak nasl tarbiyasi bilan mashg’ul bo’lmoqlari lozim bo’ladi”.
SHu bilan birga yomon ustozlar haqida ham gapiriladi. “Yomon ustoz o’z 
loqaydligi bilan, farosatsizligi, uquvsizligi, hunarini, bilimini, malakasini 
takomillashtirish yo’lida zahmat chekmasligi bilan yosh avlodning, umuman, 
odamlarning zehnini zanglatadi. Iymon e’tiqodini zaiflashtirib, ma’naviy 
jihatdan qashshoqlashtirib qo’yadi. Johiliyat sari yetaklaydi. Odamlarning ijodiy 
mehnatini ko’ra olmaydi. Xalqning eng qutlug’ an’anlaridan mahrum etadi. 
Jahon xalqlari hayotini yolg’on gaplar bilan parishon qiladilar”
4
. Bunday 
faktlardan ko’rinadiki, qadimda ham ajdodlarimiz farzandlarning ta’lim-
tarbiyasiga alohida e’tibor berganlar. Kelajagimiz ko’zgusi bo’lgan 
farzanlarimizni ma’naviyatli-ma’rifatli qilib tarbiyalaganlar. Uy-ro’zg’or 
ishlarini to’liq o’rgatgandan keyin oila tayyorligini bilish uchun maxsus 
imtixonlardan o’tgan. Undan so’ng turmush qurishga tayyorligi ta’kidlangan. 
SHunday qiziqarli dalillarni hisobga olgan holda “Avesto” farzandlarimiz 
tarbiyasida ta’limning ahamiyati, ustozning yosh avlod tarbiyasida jamiyat 
oldidagi burchi, ma’suliyati haqidagi mulohazalari hozirgi turmushimizda ham 
o’z qiymatini yo’qotgan emas. 
Hozirda ham farzandlarimizni jismonan sog’lom, ruhan va aqlan 
rivojlangan, mustaqil fikrlaydigan, Vatanga sodiq, qat’iy hayotiy nuqtai nazarga 
ega qilib tarbiyalash, demokratik islohotlarni chuqurlashtirish va fuqarolik 
jamiyatini rivojlantirish jarayonida ularning ijtimoiy faolligini oshirish, yosh 
avlodning intellektual salohiyatini qo’llab-quvvatlash va ro’yobga chiqarish, 
bolalar va yoshlar o’rtasida sog’lom turmush tarzini shakllantirish, ularni 
sportga keng jalb etish, yoshlarni ijtimoiy himoya qilish, iste’dodli bolalar, 
o’smirlar va yoshlarni to’g’ri tanlash va izlab topishni tashkiliy jihatdan 
uyushtira bilish lozim
5
. Ularning iste’dod va qobiliyatini o’rganish, yuzaga 
4
Hamidjon Homidiy “Avesto”dan “SHohnoma”gacha. –Toshkent: SHarq, 2007. - 67-73 betlar 
5
2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustivor yo’nalishi bo’yicha 
Harakatlar strategiyasini “Xalq bilan muloqot va inson manfaatlari yili”da amalga oshirishga oid

---

21 
chiqarish, buyuk maqsadlar sari yo’naltirish alohida ijtimoiy ahamiyatga ega. 
Farzanlarimiz uchun davlatimiz tomonidan keng imkoniyatlar berilgan. 
Foydalanishni bilgan yoshlarimiz juda katta yutuqlarga erishmoqda. O’zi, oilasi, 
davlati, jamiyati uchun kerakli munosib insonlarga aylanmoqda.
Yaqin yillarda farzandlarimizning ta’lim-tarbiya olishida asosiy bo’g’in 
xisoblangan ta’lim tizimida, sezilarli zalvorli katta islohotlar amalga oshirildi. 
E’tiborga molik islohotlardan maktabgacha ta’lim vazirligining tashkil etilishi 
bo’ldi. Bu sohaning moddiy-texnik bazasini mustahkamlash, harakatlar 
dasturida yaqin 3-4 yilda barcha hududlarda minglab yangi bog’chalar 
qurilishi, ta’lim-tarbiya sifatini yuqori bosqichga ko’tarish nazarda tutilgan. 
Buyuk mutafakkirimiz Yusuf Xos Xojib, “O’quv qayda bo’lsa ulug’lik bo’lar, 
bilim qayda bo’lsa buyuklik bo’lar”, “Bolani bilimli qilmoqchi bo’linsa, unga 
yoshligidanoq bilim o’rgatib borish kerak”, deb purma’no fikrlarini meros qilib 
qoldirgan
6
. Ta’lim-tarbiya davlat siyosatining ustivor yo’nalishiga aylandi. 
Ko’plab ota-onalar, o’qituvchi va o’quvchilar hamda keng jamoatchilik 
tomonidan bildirilgan takliflar asosida 11 yillik ta’lim olish qayta tiklandi. 
CHunki insonning eng asosiy jamiyatdagi o’rni yurakdan qilgan mehnati, ilmu-
ma’rifati, hunari, chiroyli go’zal axloqi bilan belgilanadi. 
Xulosa o’rnida shuni ta’kidlash lozimki, ijtimoiy hayotimizning qaysi 
jabhasini olmaylik, amalga oshirilayotgan xalqchil islohotlar amaliy tasdig’ini 
topmog’i uchun biz, siz- hammamiz uyg’oq qalb, uyg’oq ruh va uyg’oq 
dunyoqarash, ezgulik, yaxshilik bilan o’zgarishlarga o’z hissamizni 
qo’shishimiz kerak.