“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

 
3. Axmoniylarning O’rta Osiyoni bosib olishi va mahalliy aholining 
bosqinchilarga qarshi ozodlik kurashi.Yunon-makedon koshinlarining 
Aleksanr Makedonskiy boshchiligida Urta Osiega yurishi. Spitamen 
boshchiligidagi xarakatlar.

---

29 
Miloddan avvalgi VI asr o’rtalarida Axmaniylar davlatiga (mil avv.558-
330 yy) qadimgi fors qabilalari ittifoqi boshlig’i Kir11 asos solgan. Xind 
daryosidan Egey va O’rta dengizgacha bo’lgan oraliqdagi Osiyo mamlakatlarini 
shuningdek Misr, Midiya, Bolqon yarim orolining bir qismini bosib oladi. Kir 
O’rta Osiyo yerlariga yurish qilishga maxsus tayyorgarlik ko’radi. Kirning O’rta 
Osiyoga birinchi xarbiy yurishlari mil. Av. 545-539 yillarni o’z ichiga oladi. 
Uning O’rta Osiyoga ikkinchi yurishi 539-530 yillarni o’z ichiga oladi. 
Turonning tabiatdan erksevar, yurtparvar xalqlari o’z ona yurtlarini mardonovor 
ximoya qiladi. Bu esa Kir11 ning qayta-qayta bu hududga katta qo’gshin bilan 
bostirib kelishga majbur etgan. Axamoniylarning yurishiga doir ma’lumotlar 
Yunon va Rim mualliflaridan Geradot Yustin, Strabonlarning yozuvlarida ko’p 
uchraydi. Eron shoxi bilan massagetlar malikasi mard va jasur ayol To’maris 
o’rtasidagi munosabatlar, ularning o’zaro urushi yakunlariga oid Gerodot 
ma’lumotlari alohida e’tiborga molik. Uning ta’kidlashicha, “Mening 
bilishimcha bu jang barcha janglardan ham dahshatliroq edi. Avval ikkala 
qo’shin bir-birlariga uzoq masofadan turib kamondan o’qqa tutdilar. Kamon 
o’qlari tugagach, ikki dushman kuchlar nayza va qilich bilan kurashdilar. Jang 
uzoq vaqt davom etdi. Ko’p qon to’kildi. Nihoyat massagetlar g’alaba 
qozondidilar. Fors qo’shinlarining katta qismi, jumladan, Kir ham jang 
maydonida xalok bo’ldi”. Ma’lumotlarning so’ngida Gerodot “Kirning o’limi 
haqida ko’p hikoyalari orasida, menimcha, bu eng ishonchlisidir”, deya xulosa
chiqaradi. 200 minglik katta jangovar qo’shin tuzib To’maris yurtiga kelgan Kir 
2 harbiy maxoratda tengsiz bo’lgan massaget qabilalarini ochiq jangda yengish 
qiyinligini his etib, turli nayranglar ishlatishga urinib ko’radi. Shu maqsadda 
To’maris huzuriga elchilar yuborib, unga uylanmoqchi ekanligini bildiradi, 
lekin bu nayrangi natijasiz chiqadi. Kir 2 shundan so’ng yana xiyla ishlatib, 
To’marisning jasur o’g’li Spargalisni asirga oladi va oqibatda u o’zini halok 
etadi. Yagona farzandidan ayrilgan ona nafrati, buning ustiga el yurt ozodligini 
har narsadan a’lo bilgan To’maris Kir qo’shiniga qarshi jangga tayyorgarlik 
ko’radi. Butun vujudi bila massagetlar g’arnimlarga qarshi jang boshlaydi va 
massagetlarning g’alabasi bilan yakunlanadi. Kir ham jangda haloq bo’ladi bu 
miloddan avv. 530 yilga to’g’ri keladi. 
Axomoniylar shoxi Doro1 (522-486) davrida Turon hududlari bosib 
olinadi. Tarixiy ma’lumotlar bo’yicha Doro1 519-518 yillardagi xarbiy 
yurishlar davomida sak qabilalarini qiyinchilik bilan yengib, itoatga keltirgan. 
Eron axamoniylariga qarshi O’rta Osiyoning Parfiya, Marg’iyona hududlarida 
Saklar o’lkasida ko’plab xalq qo’zg’olonlari bo’lgan. Eron hududidan topilgan 
Bexiston yozuvlarida mil. avv. 522 yilda Marg’iyonada ko’tarilgan kuchli xalq 
qo’zg’olonlariga Frada degan shaxs yetakchilik qilishgan. Doro 1 qo’shini 
qo’zg’olonchilardan o’ch olishadi, 55 ming qo’zg’olonchi qatl etiladi, 7 mingga 
yaqin kishi asir olinadi. Frada ham qo’lga olinib qiynoq bilan o’ldiriladi. 
Qadimgi davr muallifi Polien, jasur Shiroq obrazi bilan saklarning 
ahmoniylarga qarshi qahramonona kurashini hikoya qiladi.Bularning barchasi 

---

30 
mahalliy xalqlarning ajnabiy bosqinchilar zulmiga bo’yin egmay o’z erkinligi 
uchun tinimsiz kurash olib borganligini ko’rsatadi. Mil. avv. 4 asrga kelib Eron 
Axamoniylari hokimiyati kuchsizlanib, zaiflashib qoladi. Bunday sharoitda 
Xorazm birinchi bo’lib o’z mustaqilligini tiklaydi. Usta diplomat moxir 
siyosatchi Farasman mil. av.v 4 asrda Xorazm mustaqilligini qo’lga kiritib, uni 
mustahkamlay boshladi. O’lkaning boshqa hududlarida ham ozodlikka chiqish 
kuchayib, qattiy kurash harakatlari keng avj oldi. 
Ko’pgina manbalarning ma’lumot berishicha, O’rta Osiyoning katta qismi 
Ahamoniylar davlati tarkibiga kirgan. Bular, Midiya, Elam, Parfiya, Baqtriya, 
So’g’diyona, Xorazm, Saka Xamuvarka, Saka Tigraxauda yerlari kirgan. 
Gerodotning aytishicha, Doro 1 ahmoniylar davlatini 20 ta o’lkaga bo’lgan.
Ahmoniylar davrida O’rta Osiyo xalqlarining asosiy mashg’uloti 
dehqonchilik edi. M. Avv. 6-4 asrlarda Xorazm, Baqtriya, So’g’diyona va 
Farg’ona vohalarida ko’plab shahar va qishloqlar bo’lgan. Yirik shaharlar 
Afrosiyob, Ko’ktepa, Uzunqir, Yerqo’rg’on, Qiziltepa, Ko’zaliqir qalin va 
mustahkam mudofaa devorlari bilan o’ralgan bo’lib, ular viloyatlar va 
dehqonchilik tumanlarining ma’muriy va iqtisodiy markazlari vazifasini 
bajarganlar. SHaharlarda kulolchilik, temirchilik, bronza quyish, to’qimachilik 
va savdo sotiq rivojlangan. Bu davrda O’rta Osiyoda Oromiy yozuvi tarqaladi. 
Oromiy yozuvidan 4 ta mahalliy yozuv ajralib chiqdi. Bu parfiya, so’g’d, 
baqtriya va Xorazm yozuvlari bo’lib, O’rta Osiyo hududida arablar kelgunga 
qadar saqlanib qoldi. m. avv. 6-4 asrlardahunarmanchilik va savdo sotiq 
munosabatlarining rivojlanishi natijasida O’rta Osiyo xalqlari ilk marta zarb 
qilingan tanga pullar bilan tanishdilar va muomala qildilar. O’rta Osiyo 
hududidan ahmoniylar pul tartibiga oid tangalar topilgan. 
Aleksandr Makedonskiy (miloddan avvalgi 356-323-yy) ning O’rta 
Osiyoga yurishi miloddan avvalgi 329-yilning baxor faslida boshlandi u tez 
fursat ichida Eronni, sung Baqtriya bilan Sogdiyonani buysundirdi. Miloddan 
avvalgi 329 yili Aleksandr Makedonskiy kushonlari Oks-Amudaryodan o’ta 
boshladi. Kushonlar olti kun deganda ular kechuvdan o’tib bo’ldilar, yunon 
bosqinchilari O’rta Osiyoni juda osonlikcha qo’lga kiritishni mo’ljallagan 
bo’lsalarda ular xisob kitob va rejada yanglishgan edilar. Aleksandr 
kushonlariga birinchi zarba Ariana(xozirgi Xisor viloyati)da berildi. Shimoli –
sharqiy viloyatlar-Girkaniya Ariya, Parfiya, Baqtriya va Sugdiyonani 
bo’ysundirish uchun uch yil vaqt kerak bo’ldi. Ayniqsa Baqtriya va 
Sugdiyonani qo’lga kiritish Aleksandr uchun juda qiyin kechdi. O’rta Osiyo 
xalqlari erk va ozodlik uchun kurashga otlandilar. Ahamoniylarning 
qo’shinlarini uch marta mag’lub etgan Aleksandr O’rta Osiyoda mislsiz katta 
qiyinchiliklarga duch keldi.
Bosqinchilarga qarshi umumxalq urishi e’lon qilgan baqtriyaliklar, 
sug’diyonaliklar va saklar uch yil davomida dushman bilan mardonovor jang 
qildilar. Ayniqsa Samarqandni egallash oson kechmagan, buning uchun ikki yil 
kerak bo’lgan. Dastlab makedonlar bu shaxarni sulx yo’li bilan egallaganlar 

---

31 
so’ng Aleksandr bu yerda kichik bir lashkar guruxini qoldirib o’zi Sirdaryo 
tomon yo’l olgan. 
U O’rta Osiyoda birinchi bor Ustrushonada-Samarqand bilan Xo’jand 
oralig’ida tog’liklarning qattiq qarshiligiga duch qeldi. Tog’liklar bilan bo’lgan 
jangda Aleksandir mislsiz darajada shavqatsizlik qilgan. Arian bergan 
ma’lumotlarga qaraganda u 30 ming mahalliy aholidan 22 mingini qirib 
tashlagan. Bunday daxshatli voqealar Spitamenga saboq bo’ldi va u 
Aleksandrga qarshi kurashga otlandi. Aleksandr jang bilan tog’liklarni qirib 
Sirdaryo bo’ylariga chiqib oladi. Bu yerdaAleksandrni do’stlarcha sovg’a-
salomlar bilan To’maris kutardi. Aleksander sak elchilarini garovda qoldirib, 
o’z odamlaridan bir kishini To’maris ortidagi saklar yurtiga ayg’oqchilik 
maqsadlarida yuboradi. Huddi shu paytda Aleksandrga Samarqanddan chopar 
kelib Spitamen boshchiligida shaharda unga qarshi qo’zg’alon ko’tarilganligi 
haqida xabar beradi.
Milloddan avvalgi 328 yilda Aleksandr Spitamen boshchiligida 
Samarqandda ko’tarilgan qo’zg’olanni shavqatsizlik bilan bostirdi.