“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

6.Ma’muriy-buyruqbozlik tuzumi. Siyosiy qatag’onlar. 
Biz o’rganayotgan 20-30 yillarda Respublikamiz hayoti Markazning qattiq 
nazorati ostida o’tar edi. Partiyaning yo’l-yo’riqlaridan bir oz bo’lsada chetga 
chiqish siyosiy, aksil inqilobiy harakat deb baholanar edi. «Sotsializm
mustahkamlanib borgan sari sinfiy dushman qarshiligi ham shunchalik 
ko’chayib boradi» degan stalincha soxta g’oya butun mamlakatda qatag’onlik 
siyosatini boshlanishiga sabab bo’ldi. VKP(b) markaziy qo’mitasi tomonidan 
o’ylab chiqarilgan «partiyadagi o’ng xatar» ning e’lon qilinishi bilan 
mamlakada «Troitskiychilar» niqobi ostida, xibsga olinishlar boshlandi. 
Mamlakatda boshlangan katag’onlik siyosatining bosh maqsadi zo’raki 
o’rnatilgan to’zumga qarshi bo’lganlardan o’ch olish, Stalin siyosatidan norozi
bo’lganlar va undan aql, bilim jihatdan ustun turganlarning yo’q qilish hamda 
yangicha 
ko’rinishda davom etayotgan mustamlakachilik siyosatini
mustahkamlashdan iborat edi. 
O’zbekiston kompartiyasining IV s’ezdi (1929 y) ham Respublikamizda 
partiya tashkilotlaridagi guruhbozlikka qarshi kurash niqobi ostida tazyiq 
mexanizmini ishga tushirdi. 
Dastlab joylarda milliy madaniyatni qayta tiklash, xalq turmishini 
yaxshilash muammolariga diqqatni jalb etishga o’rin gan rahbar xodimlar va 
ijodiy ziyoliylar yo’q qilingan edi. Aynan shu munosabat bilan 
respublikamizning Turor Riskulov, Abdulla Raximboev, Nazir To’raqulov, 
Inog’omjon Xidiraliev, Qayg’iz Ataboev, Sultonbek Xo’janov singari mashhur 
arboblar millatchilikdaayblandilar. Ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning muqobil 
yo’llarini amalga oshirishga o’rin gan kishilarga guruhbozlikka qarshi kurash 
shiori ostidaayblar qo’yildi. Keyinchalik «inogomovchilik», «18lar guruhi», 
«qosimovchilar» deb nom olgan ishlar xuddi o’sha paytlarida to’qilgan edi. 
1929 yil ohirlaridaatoqli ma’rifatchi Munavvar QoriAbdurashshidxonov 
boshchiligidagi «milliy istiqlol» tashkilotining a’zolari qamoqqa olindi. 
Kamalgan 85 nafar a’zolardan 15 tasi otib tashlandi, qolganlari esa to’zatish-

---

192 
mehnat lagerlariga jo’natildi. Yirik jamoat arboblaridan Mannon Abdullaev 
(Ramz), Nosir Saidov, Mahmud Xodiev (Botu), Xosil Vasilov, Sobir 
Qodirovlar o’lim jazosiga xukm etildilar, keyinchalik bu xukum o’zoq muddatli 
qamoq jazosi bilan almashtirildi. 
1930 yili Davlat banki apparatida tozalash o’tkazilib, bir qancha rahbar 
xodimlar qamoqqa olindi. Respublika Oliy sudining sobiq raisi Sa’dulla 
Qosimovning ishi bilan bog’liq «qosimovchilik» degan, ishlar to’qib chiqarildi. 
Sud ishlarining hammasi asosan ilg’or siyosiy arboblarni yo’q qilishga 
qaratilgan edi. Bularning hammasida Stalinning xo’jalik muommalarini 
ma’muriy choralar bilan yechishga moyilligi va cheksizxokimlik qilishga 
intilish mudxish rolni o’ynadi. 20-yillar ohirlarida boshqa respublikalarda 
bo’lgani kabi, O’zbekistonda ham xususiy kapitalni va nepmanlar, boylar 
xo’jaliklarining qoldiqlarini juda qisqa muddat ichida tugatish yo’li qo’llab 
quvvatlandi. Mana shu nepmanlar, boylarning hammasi sotsialistik qurilishning 
eng ashaddiy dushmanlari deb e’lon qilindi. 
1930 yil fevralidan boshlab O’zbekistonda quloq xo’jaliklarni tugatish 
kompaniyasi boshlandi. Bu kompaniya, xuddi boshqa respublikalardagidek, 
qonunlar va inson huquqlarini qo’pol ravishda bo’zish hollari bilan birgalikda 
davom etib bordi. Birgina Mirzachultumani (Toshkent okrugi)da 75 ta xo’jalik 
quloq qishloq sifatida tugatildi. Ko’pgina rayonlarda quloq xo’jaliklarigina 
emas, balki o’rta hol va hatto kambag’al xo’jaliklar ham musodara qilindi. 
Natijada O’zbekistonda birgina 1930 yili 2648 ta quloq va boylar xo’jaliklari 
deb atalgan xo’jaliklar tugatildi. 1930-1933 yillari tugatilgan xo’jaliklar soni 5,5 
mingtaga yetdi, ularning ko’pchiligi ittifoqning boshqa rayonlariga, asosan 
Ukraina va Sibirga ko’chirilib yuborildi. Ko’chirilganlarning ko’pchiligi nobud 
bo’lib ketdi. 
Sobiq ittifoqda qatag’onlikning keng miqyosida boshlanishi VKP(b) XVII 
se’zdi (1934y) va unda ko’rilgan tashkiliy masalalar bilan bog’liqdir. S’ezd 
yakunida partiya markaziy qo’mitasiga kotiblar saylovi o’tkazildi. Nomzodlar 
orasidan S.M.Kirov ko’p ovozni eg’alladi. Stalin ustalik bilan bosh kotib 
(sarkotib) saylovini o’tkazdirmadi. Chunki S.M.Kirov sarkotiblik lavozimini 
eg’allashi mumkin edi. Shu sababli Stalin to umrining ohirigacha hukumat raisi 
va partiya markaziy qo’mitasi kotibi (sarkotib deb atalmasa ham u partiyaning 
bosh rahbari sifatida faoliyatini davom ettirdi) lavozimlarida turdi.