“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

Samoniylar davrida ijtimoiy – iqtisodiy tuzum. 
Somoniy xukmdoridan 
Ismoil Samoniy Movaraunnahr va Xurosanni birlashtirishga va yangi 
markazlashgan davlat tuzishga muvaffaq bo’lgan. Islohotlar o’tkazgan 10 ta 
devon tashkil qilgan. Davlat amir unvoni bilan ibora qilingan. Davlat majmuini 
mustahkamlashda, Nasr II Somoniyning ma’rifatli vazirlari Abuabdullo 
Muhammad Jayxoniy va Abulfazl Muhammad Balamiylarning xizmatlari katta 
bo’lgan. Umuman, Somoniylar hukmdorligi davrida vazirlik mansabiga asosan 
shu ikki sulola vakillari tayinlanganlar. 
Devonlar orasida vazir yoki “xo’ja buzurg” devoni alohida o’rin tutgan. Bu 
devonga boshqa hamma devonlar bo’yso’ngan. U hamma – ma’muriy, siyosiy 
va xo’jalik mahkamalarini nazorat qilgan. 
Davlatni idora etishda “mustaufi devon” ham muhim ahamiyatga ega 
bo’lgan. Bu devon davlatning butun moliya ishlarini boshqargan va nazorat 
qilgan. Devon xazinador tomonidan boshqarilgan. 
“Devon amir-al-mulk” yoki “al-rasail” davlat ahamiyatiga molik bo’lgan 
rasmiy hujjatlarni tuzish bilan shug’ullangan. Bundan tashqari bu devon chet 
davlatlar bilan bo’ladigan munosabatlarni ham boshqargan. 
“Muxtasiba” devoni bozorlarni, sotuvchilarni, qadoqboshlarning 
og’irligini, bozordagi mollarning narxini, sifatini nazorat qilgan. 
Davlat xazinasining daromadlarini va xarajatlarini “mushrif” devoni 
nazorat qilgan. Bundan tashqari “qozi azziya” va “vaqf” devonlari bo’lgan. 
“Qozi azziya” devoni davlat yerlarini, “vaqf” devoni hadya etilgan yerlarni va 
musulmon ruhoniylarining boshqa mol-mulklarini nazorat qilishgan. 
Devoniylarning aytarli hammasini viloyatlarda boshqarmalari bo’lgan. 
Somoniylar davlatida musulmon ruhoniylarning ta’siri nihoyatda kuchli 
bo’lgan. Ular markaziy xokimiyat ishlarida ham faol ishtirok etganlar. Davlat 
amaldorlari asosiy boy dehqon va ruhoniylardan tanlangan. Bunda yuqori 
tabaqaga mansub bo’lishdan tashqari, ma’lum bilimlarga ega bo’lish talab 
etilgan. Amaldorlar arab va fors tillarini, qur’on va shariatni yaxshi bilishi va 
turli fanlar to’g’risida ma’lum darajada tasavvurga ega bo’lgan. 
Har bir o’lkalar va viloyatlar hokimi ko’ngillilardan iborat qo’shin 
saqlagan. 

---

74 
Somoniylar davrida qudratli markazlashgan davlatning vujudga kelishi 
natijasida Movarounnahr va Xurosonda ma’lum barqarorlik qaror topdi. Bu 
holat mamlakat iqtisodiy hayotiga katta ta’sir ko’rsatdi. Dehqonchilik, 
xunarmadchilik va savdo tez sur’atlar bilan rivojlana boshladi. Mrvarounnahr va 
Xuroson bu vaqtda Sharqning iqtisodiy jihatdan eng rivojlangan o’lkalaridan 
hisoblangan. 
Xuroson vaayniqsa, Movarounnahr dehqonchilik o’lkalari qatoriga kirgan. 
Bu yerlarda dehqonchilik asosan sun’iy sug’orishga asoslangan. Ko’plab soy va 
daryolardan chiqarilgan katta-kichik kanallar mavjud bo’lgan. 
Sun’iy sug’orishga asoslangan dehqonchilikdan tashqari lalmikor 
dehqonchilik ham yaxshi yo’lga qo’yilgan. Kanal qurilishi uchun xalifa davlat 
xazinasidan 20 million dirham ajratgan. 
Somoniylar davrida dehqonchilik bilan bir qatorda hunarmandchilik ham 
keng sur’atlar bilan taraqqiy qildi, ayniqsa, to’qimachilik yaxshi taraqqiy qildi. 
Bu yerda ipak va jundan tayyorlangan turli-tuman gazlamalar o’zining 
sifatliligi, bejirim va nafis naqshlari bilan ajralib turgan. Buxoroning Zandana, 
Samarqanddagi Vedar va Surxondaryodagi Darzang to’qimachilarining 
mahsulotlari faqatginaMovarounnahr va Xurosondagina emas, balki Iroq, Eron 
va Hindistonlarda ham ma’lum bo’lgan. 
Kulolchilik ham somoniylar davrida o’z taraqqiyotining eng yuqori 
bosqichlariga ko’tarilgan. Manbalarda qayd qilinishichaayniqsa, Samarqand, 
Binken va Marv kulollari tayyorlagan idishlar o’zining bejirim shakli, yuqori 
sifati, ajoyib va nafis naqshlari bilan ajralib turgan. 
Bu davrda shishasozlik ham keng rivojlangan. SHishasozlarning 
ustaxonalari Niso, Marvda, Termizda, Poykand kabi shaharlarda ochib 
o’rganilgan. Markaziy Osiyo shishasozlarning mahsulotiga boshqa o’lkalardan 
ehtiyoj katta bo’lgan. 
Somoniylar davrida metallurgiya sohasida ham katta yutuqlar qo’lga 
kiritilgan. Bu davrda Badaxshonda kumush, oltin, billur, lojuvard kabi 
qimmatbaho metall va toshlar qazib olish davom etgan. 
Markaziy Osiyoda somoniylar davrida qog’oz ishlab chiqarish ham yaxshi 
rivojlangan. Qog’oz ishlab chiqarish bo’yicha eng yirik markaz Samarqand 
bo’lib unda qog’ozlarning mahsuloti faqat Markaziy Osiyo yoki Sharqda emas, 
balki Yevropada ham mashhur bo’lgan. 
Yozma manbalarda qayd qilinishicha, bozorlar katta-kichik shaharlarda va 
hatto qishloqlarda bo’lgan. Ayniqsa karvon yo’llari bo’yicha joylashgan 
shaharlarda bir nechtadan bozorlar bo’lgan. Buxoro, Xo’jand, Kesh, Termiz, 
Xirot, Marv, Nishopr shaharlaridagi bozorlar katta va juda gavjum bo’lgan. 
Savdo rastalari karvonsaroyning o’zida ham bo’lgan. Karvonsaroylar yo’llarda 
ham qurilgan. 
Bozorlarda sotiladigan mollar avvalo mahalliy aholining ehtiyojini 
qondirishga qaratilgan. Hunarmandlar o’z mollarini sotib oziq-ovqat mollarini 
xarid qilishgan, o’z navbatida dehqonlar hunarmandchilik mollarini xarid 

---

75 
qilishgan. IX-X asrlarda Markaziy Osiyoning iqtisodiy hayotida savdo-sotiq 
kattaahamiyatga ega edi. bu borada ko’chmachilar bilan chegaradosh bo’lgan 
shaharlarning ahamiyati katta bo’lgan. Ko’chmachilar shaharlarga kelib 
dehqonchilik va hunarmandchilik mahsulotlarini xarid qilganlar, teri sotganlar. 
Markaziy Osiyolik savdogarlar o’z mollarini arab xalifaligi tarkibiga 
kirgan davlatlarga, Kavkazga, Xazar va Bulg’oriyaga, Xitoy va Hindistonga 
olib borib sotganlar. Markaziy osiyodan Xitoy bilan O’rta Yer dengizini 
birlashtiruvchi va Janubi-SHarqiy Yevropaga olib boruvchi karvon yo’llari 
o’tgan. Xazar, Bulg’or va Rus yerlariga markaziy Osiyodan quruq mevalar turli-
tuman gazlamalar, guruch va kumush chiqarilgan. O’z navbatida Janubiy-
SHarqiy Yevropadan Markaziy Osiyoga mo’yna, mis, teri, qoramol, qullar 
keltirilgan.