“O’zbekiston tarixi” fanidan ma’ruzalar kursi

Samoniylar davridagi madaniy hayot. 
IX-X asrlarda me’morchilik san’ati 
va qurilish uslubi o’z taraqqiyotida yana bir bosqich yuqoriga ko’tarildi. Bu 
davr qurilishidaavvalgi asrlardagi kabi xom g’isht va paxsaasosiy qurilish 
materiali hisoblangan. Qurilishda yog’ochdan keng foydalanilgan. Uylarning 
ustunlari va to’sinlari yog’ochdan qilingan, tomlar yassi bo’lgan. 
Somoniylar davrida Movarounnahr va Xuroson me’morchilik san’atining 
yuqori taraqqiyotidan yorqin dalolat beruvchi yodgorlik bu Buxorodagi Ismoil 
Somoniy maqbarasidir. Bu maqbaraasrlar osha bizning ko’ngacha yetib kelib, 
o’zining me’moriy barkamolligi va shu bilan birga oddiyligi bilan insonni 
hayratga soladi.
Somoniylar me’morligining yana bir noyob durdonasi Kattaqurg’ondan 60 
km, janubdagi Tim qishlog’ida joylashgan Arab ota maqbarasidir. Arab ota 
maqbarasi hashamatli me’morchilikning ancha rivojlanganligidan dalolat 
beradi. Maqbarada bitilgan yozuvlarga qaraganda bu inshoot 977-978 yillarda 
qurilgan bo’lib, bu yerda samoniylardan biri ko’milgan. Arab ota maqbarasi 
ismoil Somoniy maqbarasi bilan o’xshashlik topadi. 
Somoniylar 
davri 
me’morchiligining nodir namunalarini Karki 
(Turkmaniston) yaqinidagi Alambardor, Uzun (Surxondaryo) yaqinidagi Xo’ja 
Naxshron, Karmanadagi Mirsaid Baxrom maqbaralarida ham uchratish 
mumkin. Bu yodgorliklar ham IX-X asr memorligi yuksak darajada 
bo’lganligidan dalolat beradi. 
IX-X asr me’morligining rivojlanish yo’llarining saqlanib qolganligini 
ko’plab masjidlar misolida ham kuzatish mumkin. Masjidlarning tomi odatda 
gumbaz shaklida bo’lgan. Bu davrga oid masjidlar to’g’risida so’z yuritilganda, 
Buxorodagi Mag’oki Attoron, Poykand masjidi, Termizdagi Chorustun, 
Shahristondagi Childuxtaron masjidlarini qayd qilish mumkin. Bu yodgorliklar 
Markaziy Osiyo diniy me’morchilikning rivojlanish yo’llarini kuzatish imkonini 
beradi. 
Narshaxiyning yozishicha, amir Nasr ibn Ahmad Buxoro Registonida o’zi 
uchun katta saroy qurdirgan va uning qurilishiga katta mablag’ sarflagan. Bu 
saroy g’oyatda go’zal bo’lgan. 

---

76 
Somoniylar davriga oid shahar va qishloq aholisining uylari to’g’risida 
hozir arxeologiya ancha ma’lumotlarga ega. Bu borada qadimiy Samarqand-
Afrosiyob, 
Xorashkent-Kanka, 
Binkent, 
Termiz, 
Marv 
kabi 
o’nlab 
yodgorliklarda olib borilayotgan izlanishlarning natijasi diqqatga molikdir. 
Bu davrda Buxoro, Marv, Samarqand, Nishonur, Balx, Binkent, Kesh, 
Xo’jand, Urgench yirik madaniyat va fan markazigaaylandilar. 
Yirik ma’rifatparvar ijodkorlardan biri Abu Abdullo Rudakiy bo’lib, fors-
tojik adabiyotining otasi xisoblanadi. Shoir, sozanda, bastakor, xofiz Rudakiy 
ma’lum muddan Samoniylar saroyida ham ishlagan. 
Mashhur shoir Abu Mansur Daqiqiy “Shohnoma”ga asos solgan. 
Abdulqosim Firdavsiy esa Buxoroga kelib ijod qilgan va Daqiqiy 
“Shoxnoma”sini davom ettirgan. Firdavsiy “Shohnoma”si jahon adabiyoti 
hazinasiga qo’shilgan o’lmas xissa bo’ldi. 
Somoniylar davrida Muhammad Muso al-Xorazmiy bir necha fanlar 
sohasida yirik ixtiro, kashfiyotlari bilan bir qatorda Bag’doddagi Ma’mun 
akademiyasigaal Farg’oniy bilan birgalikda rahbarlik qildilar. 
Bu davr madaniyati, fanining eng yirik vakillaridan biri Abu Nasr al 
Farobiydir. Falsafada, tilshinoslik, mantiq, musiqa, matematika kabi qator 
fanlarda yangiliklar ijod etib, jahon fanini boyitdi. 
Samoniylar davri tabobatining eng mashhuriIbn Sino bo’lib, uning 
tabobatga oid xizmatlari hozirgi kungacha xalqaro tabobatni eng azizi 
hisoblanadi. 
Axmad al-Farg’oniy esa astronomiya ilmida ulkan yutuqlarni qo’lga 
kiritdi. Damashq, Bag’dodda uning loyixasi bilan rasadxonalar qurildi. Nil 
daryosining suvini o’lchaydigan asbob “Miqyos ul jadid” (nilometr) asbobini 
kashf etdi. Xullas Samoniylar davlati davrida Movarounnahr va Xuroson arab 
xalifaligi ta’siridan butunlay qutuldi. 
X asrning II yarmida Qoraxoniylar davlati tarkib topdi. Yangidan tashkil 
topgan davlatning birinchi boshlig’i «bug’raxon» (ya’ni podshox) deb 
ataluvchi davlat unvoniga ega bo’lgan. Uni arabcha Xorun ibn Muso ibn 
Satul deb atashgan, lekin hujjatlarda faqat Bug’raxon deb keltirilgan. 
Biroq Yettisuv Movarounnahr tomonidan anchagina madaniy ta’sirotga 
uchradi. 
Bo’g’raxon boshchiligida Yettisuv turkiylarning O’rta Osiyoning 
g’arbiy viloyatlari - Shosh, Farg’ona, Sug’diyona va boshqa yerlarga 
bosqinchilik yurishlari boshlandi. 
Boshqa har qanday bosqinchilik harakati singari o’rtaasrlarda bu yurishlar 
ham talon-torojlik va zo’ravonlik bilan bog’liq edi. 
Soliq zulmidan azob chekkan dehqonlar Samoniylar qo’shinlari harakati 
tufayli Somoniylar hokimiyatidan norozi bo’lishdi. Ana shu va boshqa sabablar 
oqibatida qudratli, boy va madaniyatli Somoniylar davlati ag’darilib, 
Qoraxoniylar davlati qaror topdi. 

---

77 
X asrning ikkinchi yarmi Somoniylarning turli isyonlarga qarshi keskin 
kurash olib borishi bilan ifodalanadi. Bo’g’raxon Jun Mo’miyona saroyiga 
joylashdi. Biroq kasallik, buning ustiga kun jaziramasi uni Somoniylar 
poytaxtini tark etishga majbur qildi va u Samarqandga yo’l oldi. Bo’g’raxon 
kasalligining ko’chayishi sababli Samarqanddan ketishga majbur bo’ldi. U 
Qashqar tomon yo’l oldi va yo’lda vafot etdi. 
Biroq bu holat ham Nuhga yanada mustahkamlanib olish imkonini berdi, 
Xuroson Abu Ali va Faiq qo’lida, G’azna hamda Hirot Sabuq Tegin qo’lida edi. 
996 yili turkiylar Nasr boshchiligida Movarounnahrga hujumni tikladilar.999 
yilda Qoraxoniylar Buxoroni qo’lga kiritdilar va Movarounnahrda hokimiyat 
haqidagi masala hal etildi. 
To’g’ri, Somoniylar yana 1005 yilga qadar qarshilik ko’rsatdilar. Biroq 
qo’lga kiritilgan yutuqlar voqealarning borishiga ta’sir etmadi. 1005 yildan 
keyin Qoraxoniylar qarshilik ko’rsatish to’xtadi. 
1001 yili Mahmud Qoraxoniylar va G’aznaviylar davlatlari o’rtasidagi 
chegarani belgilashda Nasr bilan shartnoma tuzdi. Amudaryo asosiy 
chegaragaaylandi. Buning natijasida esa Samoniylar saltanati o’rnida 
Qashqardan Amudaryoga qadar cho’zilib, Sharqiy Turkistonning bir qismi, 
Yettisuv, Shosh, Farg’ona va qadimgi Sug’diyona hududini o’z ichiga olgan 
Qoraxoniylar davlati bilan Shimoliy Xindistondan qariyib Kaspiy dengizining 
janubiga qadar cho’zilib, hozirgi Afg’oniston va Shimoliy-Sharqiy Eronni o’zi 
ichiga olgan G’aznaviylar davlati paydo bo’ldi. 
Movarounnahrda Somoniylar davlatining qulashi va hokimiyat tepasiga 
Qoraxoniylarning kelishini tojik sulolasining turkiy sulola bilan almashinuvi 
deb bilish kerakmas. O’rta Osiyoda ro’y bergan o’zgarishlar nihoyatda chuqur 
bo’lib, siyosiy va ijtimoiy hayotning hamma tomonini qamrab olgan 
edi,avvalambor, markazlashgan davlat tuzumi butkul quladi. Qoraxoniylar 
mamlakatni viloyatlarga bo’lib boshqarish usulini ta’sis etdi. Ularni sulola 
vakillari-ilikxonlar boshqarishgan, uning hukmdori-buyuk xon ko’pincha 
Qashg’arda, ahyon-ahyonda Bolasog’unda bo’lardi. U Erondagi “shohanshox” 
singari “xonlar xoni” yoki “sultonlar sultoni” degan unvonga ega edi. 
qoraxoniylar sulolasi manbalarida u “tamg’achxon” yoki “tabg’achxon” deb 
atalgan. Turkiylar Xitoy imperatorini ham shu unvon bilan atashgan. 
Ilikxonlar huzurida vazir, saxib-barid mustavfi, shaharlarda hokim, rais, 
muxtasib va boshqalar saqlanib qolgan edi. Diniy mansablar to’liq saqlanib 
qolgan, chunki Qoraxonniylar din ahli bilan do’stona munosabatda edi.
Ular turkiylar qo’shini bilan ittifoqda bo’lish an’anasini davom ettirishdi. 
Qoraxoniylarning hokimiyat tepasiga kelishi yirik zamindorlikning eski 
ko’rinishlari yemirilishini tezlashtirdi, bu yemirilish X asrning ikkinchi 
yarmidayoq boshlangan edi. 
V.V.Bartold o’z asarlarida ta’kidlab o’tishicha, mo’g’il istilosi arafasida, 
ya’ni XIII asr boshlariga kelib, yirik zamindorlar sifatida dehqonlar tilga 
olinishi deyarli uchramaydi. Biroq dehqon degan so’zning o’zi atama sifatida 

---

78 
yo’qolib ketmadi, balki mazmunini o’zgartirdi. Endi dehqon deyilganda mayda 
yer egasi tushunila boshlandi. 
Sharqda “iqto’” atamasi bilan ma’lum bo’lgan shartli yer egaligi XI asrda 
keng tarqala boshlangan. Iqto’ – yerni birovga sovg’a qilishning muntazam 
ravishda muayyan daromad olib turish bilan bog’liq bo’lgan o’ziga xos bir 
ko’rinishidir. Saljuqiylar sultoni vaziri Nizom ul-Mulkning “Siyosatnoma” 
asarida iqto’-daromadning muayyan qismini olish maqsadida sovg’a qilingan 
yer deb ta’riflanadi. 
Davlat hokimiyati, shuningdek, tegirmon, hammom, bozordagi do’kon va 
boshqa narsalardan tushadigan soliq yoki daromadni ham iqto’ qilib bera olgan. 
Qoraxoniylar iqto’ni turkiy sarkardalardan tashqari amaldor tojiklarga va 
boshqalarga ham bergan. 
XI asrda Movarounnahrga Qoraxoniylar bilan birgalikda ma’lum miqdorda 
ko’chmanchilar ham kelishdi, ularning podalari ekinzorlarni payxon qilib 
tashladi. Dehqonlarning asosiy qismi qishloq jamoasi sharoitida yashashda 
davom etar, jamoada esa chorakor mavqei baland edi. 
Qoraxoniylar zamonida hunarmandlar ham boredi. Yusuf Xos Hojib 
Bolasog’uniy turkiy tilda bitilgan «Qutadg’u bilig» asarida yozishicha, 
Qoraxoniylar hunarmandlarga, xususan, temirchi, tikuvchi, etikduz, suv 
tashuvchi, egarchi, toshkesar, o’qchi, yey yasovchi vaboshqa xil kasb egalariga 
yaxshi munosabatda bo’lishgan. 
Savdogarlar ham qadrlanardi. Biroq chorvador ko’chmanchilarga 
munosabat boshqacha bo’lgan, chunki ular johil va yaramas odamlardir, deb 
yozadi muallif. 
Qoraxoniylar dexqonchilikni, ayniqsa shahar hayotining madaniy 
ahamiyatini yaxshi tushunishardi. Ular Qashg’ar, Bolasog’un, Taroz, 
Uzgan, Samarqand, Buxoro va boshqa shaharlarni poytaxt qilishgan. Bu 
yerlardaular saroylar qurishar va goxo qishlab ham qolishardi. 
Ayni vaqtda Qoraxoniylar o’zlari duch kelgan va manfaatlariga 
moslashtira olishgan tartiblarni tan olmasliklari mumkin emas edi. 
Ilikxonlar bilan xonlar xoni o’rtasidagi aloqamustahkam emas edi. 
Viloyat xokimlari doimo o’zaro adovatda bo’lib, mustaqillikka intilishar, 
shu bois Qashg’ardagi xukmdor bilan oralari yomon edi. 
Qoraxoniylarning poytaxti Bolasog’un bo’lsa hamxonlar ko’pincha, 
Qashg’arda yashashardi. 1072 yili O’zgan poytaxt bo’ldi, XI asr ohirida 
O’zgan Qoraxoniylar saltanatining Farg’ona viloyati markazi bo’lib 
Samarqandni markaz qilib olgan Movarounnahr Ilikxoni hammadan 
ko’proq nufuzga ega edi. 
1046/47 - 1068 yillari Movarounnahrda xonlar xoni Ibrohimhukmronlik 
qildi, u biron-bir muhim ishni bajargani yuq, ammo din axli bilan yaqin edi. 
Uning davrida ikkita yangi sulola- Saljuqiylar bilan qoraxoniylar o’rtasida 
nihoyatda do’stona munosabatlar vujudga keldi. Faqatgina ikkita shahar -

---

79 
Amudaryoning ikki sohilidagi Termiz va Balx atrof xududi bilan birgalikda 
nizo manbai edi, xolos. 
1063 yili Saljuqiylar davlatining asoschisi To’g’rulbek vafot etdi, uning 
o’rnini jiyani, CHoribek Dovudning o’g’li Alp Arslon (1063-1072 y) 
egallab, Marv (hozirgi Mari) shahrini poytaxt qildi. 
1068 yili xonlar xoni Ibrohim taxtni o’g’li Shams ul-Mulk Nasrga 
topshirdi, u esahokimiyat uchun ukasi Shuays (yoki Safays) bilan kurash 
boshlab g’olib chiqdi. Nasrning hukmronlik davrida Saljuqiylar sultoni, Alp 
Arslon bilan ziddiyat ko’chaydi. 1072 yili Alp Arslon Qoraxoniylarga qarshi 
buyuk yurish boshladi. Qariyb 200 ming kishilik qo’shinniAmudaryodan 
o’tkazish uchun u kemalardan maxsus ko’prik qurdirdi. Biroq yurish 
boshlanishidayoq Alp Arslon o’z chodirida mahalliy qal’alardan birining 
boshlig’i Yusuf al-Xorazmiy tomonidan o’ldirildi. Yurishni kechiktirishga 
to’g’ri keldi. 
1072-1092 yillari Saljuqiylar taxtiga Malikshoh chiqdi, ana shuning 
davrida Nizom ul-Mulk vazir bo’lib, «Siyosatnoma» asarini yozdi. 
1080 yili SHams ul-Mulk Nasr olamdan o’tdi, uning o’rnini ukasi, 
keyinchalik shoirlarning piri hisoblangan Xizr egalladi. U qachon o’lgani 
noma’lum, o’rniga o’g’li Ahmad chiqdi. 
1089 yili Saljuqiylar sultoni Malikshox Ahmadxongaqarshi yurish 
boshladi. O’sha yiliyoq u Buxoro bilan Samarqandni egalladi, Ahmadni 
asirga 
olib 
Isfahonga 
jo’natdi. 
So’ng 
MalikshohAxmadni 
Samarqandgaqaytardi, mutaassib ruhoniylar va turkiy sarkardalari 1095 yili 
Kosonga (Farg’onadagi) yurish paytidaAhmadni yoy ipi bilan bo’g’ib 
o’ldirishdi. Uning o’rnini Mas’udxon egalladi. 
1092 yili Malikshohham o’ldirildi va 1118 yili hokimiyat tepasiga buyuk 
Saljuqiylarning so’nggi vakili sulton Sanjar (1118 - 1157 yillar) keldi. Uning 
hukmronlik davrida Saljuqiylar Movarounnahrda eng yuksak mavqega 
erishdilar. 
Movarounnahrning so’nggi hukmdori Arslonxon sholbo’lgan holatda 
fitnachi ruhoniylarga qarshi sulton Sanjarni yordamga chaqirdi, u esa butun 
Movarounnahrni egallab oldi. Bu voqea1130, yili ro’y bergan edi. Shundan 
keyingi Qoraxoniylar mustaqillikni boy berib qo’yishdi va Saljuqiy Sanjarga 
qaram bo’lib qoldilar.