56
qolganini tarix, bugungi va kelajak avlod hyech qachon unutmaydi» degan fikr
bildirib, har - yili 31-avgust kunini mamlakatimizda qatag’on qurbonlarini yod
etish kuni deb belgiladi
54
.
Darhaqiqat, «sovet davri» tariximizning murakkab, chigal shu bilan birgalikda
qayg’uli davri hisoblanadi. 1921 - yilning mart oyida VKP (b)ning X-syezdida
«Harbiy kommunizm» siyosatidan voz kechilib yangi iqtisodiy siyosatga utilib,
ushbu davr 1929 - yilgacha ya’ni jamiyatda partiya niqobi ostida uning «dohiysi»
Stalinning yakka hukmronligi boshlanguncha qadar davom etdi. Agar O’zbekiston
SSR tuzilganligi rasman 1925 - yilning 13 fevralida e’lon qilingan bo’lsa, uning
birinchi sovet konstitutsiyasi 1927 - yilning mart oyida sovetlarning II-
umumo’zbek qurultoyida qabul qilingan bo’lib, u 1924 - yilda
qabul qilingan sobiq
SSSRning birinchi konstitutsiyasi asosida tuzilgan bo’lib, unda partiyaning va
«markaz»ning qonuniy hukmronligi belgilangan edi. XX-asrning 20 - yillarining
yarmiga kelib sovet davlati markaziy boshqaruva tizimida ham o’zgarish hollari
yuz berdi Stalin asta-sekinlik bilan muxolifatda bo’lgan dastlab Troisskiydan
(1927 - yilda) keyinchalik, N.V.Buxarindan qutulib, o’zining to’la hukmronligini
o’rnatishga muvaffaq bo’ldi. Stalin 1922 - yildayoq partiyada rahbarlik lavozimini
egallab olib diktatorga aylanib borayotgan edi. U byurokratiyani mohiyatan o’lkan
qudratga aylantirib olgandi. Troskiy iborasi bilan aytganda «Lenin apparatni,
apparat
esa Stalinni yaratdi
55
. XX asrning 20- yillari oxirlarida Stalin tomonidan
yangi nazariy kurash sifatida ilgari surilgan, «Sosializm mustahkamlanib borgan
sari sinfiy dushman qarishligi ham shunchalik kuchayib boradi» degan g’oya
noqonuniy hatti-harakatlarni avj olinishga olib keldi. Stalin va uning
maslakdoshlari mamlakat va partiya hayotiga oid har bir masalada o’z irodasi,
hukmini boshqalarga o’tkazib, har qanday o’zgacha fikrlovchilarni qatag’on etib
bordilar. Shu tariqa mamlakatda Lenin tomonidan asos solingan totalitar boshqaruv
tizimini Stalin yanada mustahkamladi. Totalitar rejimning belgilariga, jamiyatda
yakka partiyaviy-g’oyaviy hukmronlikni o’rnatilishi,
davlat boshqaruvini
markazdan diktator tomonidan ma’muriy-buyruqbozlik tarzida amalga oshirilishi,
rasmiy mafkuraga mos bo’lmagan barcha nashriy mahsulotlarni yo’q qilinishi, jazo
organlari tarmog’ini kengayishi, o’zgacha fikrlovchilarga nisbatan ommaviy
qatag’on siyosatini amalga oshirilishi va boshqalar kiradi. Mamlakatda totalitar
tizimning qaror topishi, shubhasiz, milliy sovet respublikalari hayotiga ham dahl
qilib, ularning butun inon-ixtiyorini ittifoq davlati tasaruffiga bog’lab qo’ydi. Bu
O’zbekiston timsolida ham yaqqol qo’zga tashlanadi. Avvalo Respublika
hokimiyati boshqaruvining hamma bug’inlari to’liq
ravishda, markaz organlariga
buysundirildi. Shuningdek, bu yerdagi yagona rahbar tashkilot O’zbekiston
komunistik partiyasi ham VKP (b)ning viloyat bo’limi maqomida faoliyat yuritar
edi. Binobarin, hukmron partiya va uning Markaziy Qo’mitasi qabul qiladigan har
54
Xalq xotirasi oldida bosh egamiz hujjatlar, ma’ruzalar, xotiralar, xatlar. T.: Sharq, 2001, B. 14-15..
55
Shamsutdinov R. O’zbekistonda sovetlarning quloqlashtirish siyosati va uning fojiali oqibatlari. T.: Sharq, 2001, -
B. 22.
57
qanday qaror, farmoyishlar, rahbariyat ko’rsatmalari respublika partiya
tashkilotlari, tomonidan bajarilishi majburiy shart edi.
Respublikaning kasaba uyushmalari, yoshlar tashkiloti (komsomol) va boshqa
jamoat tashkilotlari ham Markazning shu xildagi tashktlotlari andozasiga ko’ra
tuzilgan bo’lib, ularga to’liq buysungan holda faoliyat yuritar edi. Shu bilan
birgalikda bu tashkilotlarni barchasi kommunistik partiya yetakchiligida, uning
siyosiy-g’oyaviy ta’sirida bo’lib, o’z a’zolarining ongi, tafakkurini shu partiyaning
mafkurasi, g’oyasi
ruhida shakllantirib, tarbiyalab borishlari kerak edi. Mustabid
tuzum markazdan O’zbekistonga o’zining ko’r sonli sadoqatli xodimlarini,
rahbariy lavomizlarda ishlashga yuborib turar edi. Ular yordamida o’lka hayotida
kechayotgan barcha jarayonlar, o’zgarishlardan doimiy xabardor bo’lib, mahalliy
kadrlar faoliyatini nazorat qilib borar edi.
Stalincha ma’muriy-buyruqbozlik tizimi ko’zga ko’rinarli va ko’zga
ko’rinmas ming xil qizil iplar bilan O’zbekistonni o’z domiga ilintirib, uning
amaldagi rasmiy mustaqilligini yo’qqa chiqargan edi.
Uning mahalliy rahbariyati
respublikaning iqtisodiy, xo’jalik, madaniy-ma’naviy hayotiga oid biror masalani,
muammoni mustaqil hal etishga haq-huquqli emas edi. Jamiyatda totalitar tuzumni
mustahkamlash maqsadida joylarda, jumladan, O’zbekistonnida milliy siyosatda
boshqa milatlarni ona tiliga nopisand munosabatda bo’lindi. Masalan, ming - yillar
mobaynida avlodlarimiz tomonidan qo’llanib kelingan arab alifbosidagi o’zbek
yozuvi 1929 - yilda lotin alifbosiga 1940 - yilda esa Kiril (rus) alifbosiga
o’tkazildi. Rasmiy yig’ilishlarda o’zbek tiliga, milliy kadrlarga katta etibor berish
haqida gapirilsada, aslida rus tili hukmronligi borgan sari kuchayib borayotgan edi.
Milliy kadrlarni tanlashda esa ularni kammunistik mafkuraga qanchalik sadoqatli
ekanligi sinovdan o’tkazilgan holda qabul qilinar edi. Oliy o’quv yurti tizimida
1918 - yilda O’rta Osiyo Davlat universetiti tashkel etilgan bo’lsada bu yerga
o’qishga
qabul qilishda birinchidan, sinfiylik tamo- yili, yani ishchi dehqonlarga
katta imtiyozlar berilsa, ikkinchi tomondan bu yerda mashg’ulotlar asosan rus
tilida olib borilganligi sababli asosan yevropaliklar o’qishga qabul qilinar edi. Eng
yangi manbalaorni guvohlik berishicha, aynan mana shunday holat sababli Fitrat,
Botu va boshqa milliy ziyolilar sa’yi-harakati bilan mahalliy millat vakillaridan
oliy ma’lumotli kadrlar tayyorlash maqsadida 1927
- yilda Samarqandda
Pedagogika Akademiyasi tashkil etildi
56
. Xullas XX asrning oxirlariga kelib
O’zbekistonda ham totalitar, ma’muriy-buyoruqbozlik tuzumi qaror topgan
bo’lsada, ushbu tuzumdan, partiyaning milliy manfaatlarga zid siyosatidan
norozilik goh ochiqcha, goh yashirincha qarshilik
bolsheviklar hokimiyatining
dastlabki yillaridayoq boshlangan va kuchayib borayotgan edi. Sovet hokimiyati
esa ularga qarshi jazo organlari tarmog’ini kengaytirgan edi.
56
Toyirov A. Abdurauf Fitrat va Mahmud Hodiyev (Botu) hayoti va faoliyatining o’qrganilmagan sahifalari. //
SamDU axborotnomasi, 2005, №6. B. 33-35.
