«O’zbekiston tarixi» fanidan chor rossiyaSI, sovet mustamlakachiligi va milliy istiqlol» davrlari bo’yicha uslubiy qo’llanma

3. Sovet hokimiyatining din va diniy tashkilotlarga munosabati 
1917 - yilgi oktyabr davlat to’ntarishi natijasida hokimiyatga kelgan 
bolsheviklar joylarda jumladan, Turkistonda mahalliy xalqning asrlar davomida 
67
Репрессия. 1937-1938 годы Отв.редактор. Каримов Н.Ф. Документы и материалы. Т.: Шарқ, 2005, -С. 27-
28
68
Shamsutdinov R. Istiqlol yo’lida shahid ketganlar. T.: Sharq, 2001, -B. 22.
69
Репрессия. 1937-1938 годы Отв.редактор. Каримов Н.Ф. Документы и материалы. Т.: Шарқ, 2005, -С. 8

---

62 
shakllangan diniy qadriyatlariga hujum boshladi. Islom dini ruhoniylari reaksion 
oqim deb, ularga qarshi ayovsiz kurash boshlab yuborildi. Turkistonda 1917 - yil 
14-martda tashkil etilgan «Sho’roi-Islomiya», 1917 - yil iyun oyida tashkil etilgan 
«Sho’roi-Ulamo» tashkilotlari Turkistonni vatanparvar ziyolilari va ruhoniylari 
tomonidan tashkil etilgan bo’lib, «Turkiston Muxtoriyati» tugatilishi bilan ularning 
faoliyati deyarli to’xtab qolgan edi. Ammo eng yangi ma’lumotlar ushbu 
tashkilotlar keyinchalik ham o’z faoliyatini joylarda, jumladan Samarqand 
viloyatida davom ettirib, mustabid tuzumga qarshi olib borilgan qurolli harakatni 
moddiy, ma’naviy, g’oyaviy jihatdan qo’llab-quvvatlab turganligini ko’rsatmoqda. 
Keyinchalik, ularning bir qismi 1925 - yilda tuzilgan «Milliy-ittihod» tashkilotiga, 
bir qismi qurolli harakat to’dalariga qo’shilganlar. Ammo manbalarni guvohlik 
berishicha, hatto keyingi - yillarda ham har qanday ta’qib va ta’ziyqlarga 
qaramasdan musulmon ruhoniylarining vatanparvar qismi xalqni milliy mustaqillik 
uchun kurashiga chorlashda davom etgan
70
. 
1920 - yilda tashkil etilgan Xorazm va Buxoro Xalq Respublikalarida 
hokimiyat tepasida dastlabki yillarda «Yosh xivaliklar» hamda «Yoщ 
buxoroliklar» tashkiloti vakillari turganligi uchun ham islom dini, diniy qadriyatlar 
Turkistondagidek poymol etilmadi. Ammo Xorazm Xalq Respublikasi Nozirlar 
Kengashi raisi Polvonniyoz Yusupov milliy qadriyatlarni jumladan, vaqf 
mulklarini himoya qilganligi uchun bolsheviklar tomonidan 1921 - yilning mart 
oyida ag’darib tashlandi. Buxoro Xalq Respublikasida Fayzulla Xo’jayevning 
sa’yi- harakati tufayli diniy qadriyatlar poymol etilmadi. Masalan, 1923 - yil 
yozida BXSR qozilarining qurultoyi bo’lib o’tdi. Ushbu davrda BXSRning 65 ta 
qozilik xududida 528 kishi xizmat qilar edi. Turkistonda 1929 - yil iyun oyida 
qoziliklar yopilgan bo’lsada, «bosmachi»lik harakatini susaytirish maqsadida 1922 
- yilda qayta ochildi. 
Sovet hokimiyatining islom diniga qarshi olib borgan siyosati mafkuraviy 
jihatdan xalqning o’tmishi, ma’naviyati, madaniy merosi va milliy qadriyatlari 
bilan chambarchas bog’liq bo’lgan asriy e’tiqodidan mahrum etib, uning ongida 
yagona sovet mafkurasini qaror toptirish maqsadiga qaratilgan bo’lib, buni amalga 
oshirish uchun bolsheviklar eng avvalo islom dinini targ’ib etuvchi diniy 
ulamolardan qutulish lozim deb, topdilar. Bolsheviklar bu masalada joylarda 
targ’ibot va tashviqotni avj oldirdilar. XX-asrning 20 - yillarida sovet ma’muriy 
organlari tomonidan o’tkazilgan har bir majlislarda ushbu masala kun tartibiga qo’- 
yilgan. Masalan, 1923 - yilning 5 aprelida bo’lib o’tgan Samarqand viloyat partiya 
konferensiyasida «Dinga qarshi tashviqot» masalasi muhokama etilib, unda dinga 
qarshi tashviqotni ehtiyotkorlik bilan barcha shaharlarda, fabrika-zavodlarda, 
qishloqlarda olib borish, bunda aholi orasida katta nufuzga ega bo’lgan jadidlardan 
keng foydalanish, madaniy hayotda jadidlarning kuch va imkoniyatlarini ishga 
solish jadidlar va musulmon ruhoniylar o’rtasidagi ilmiy g’oyaviy hamda 
musulmon ziyolilarining dinga qarshi kayfiyatdagi qanotini doimo qo’llab-
70
Qarang: //Toyirov A.E. O’zbekistonda sovet hokimiyatining qatag’on siyosati (Samarqand viloyati misolida, 
1918-1938 - yil) Tarix fan.nom.diss. avtoref. T: O’zMo’, 2007. 

---

63 
quvvatlash lozimligi alohida takidlangan
71
. Ammo jadidlarni diniy ulamolarga 
qarshi qo’yish siyosati muvoffaqiyat qozonmadi. Aksincha milliy ziyolilar 
dunyoviy bilimlarni keng targ’ib qilish bilan birga diniy etiqodni saqlab qolish va 
himoya qilishga muhim vazifa sifatida qaradilar. 1925 - yilda O’zbekistonda 97 ta 
vaqf maktablar, 1500dan ortiq eski maktablar yashirin holda ish olib borgan. Ular 
ham 1928 - yilda o’z faoliyatini tugatgan edilar. Bu davrda «Sosializmda dinga 
o’rin yo’q, unga din begona», «Din xalq uchun afyundir» degan qarashlar ustuvor 
bo’lib qoldi. Joylarda, ayniqsa bolshiviklar tomonidan tashkil etilgan «qizil 
choyxonalar»da ateistik (dinga qarshi) targ’ibot, tashviqot avj oldirildi. 1928 - 
yilda «Xudosizlar» jurnali, hamda «Xudosizlar» jamiyati tashkil etildi. Bu - 
yillarda o’zbek xalqining olis asrlarga borib qadalovchi osori-atiqalari, masjidi 
madrasalar, maqbaralar ko’rinishidagi noyob me’moriy obidalariga zo’r berib 
hujum uyushtirildi. Binobarin bu maskanlarning bora-bora qarovsiz, xarob ahvolga 
kelganligi tasodifiy emas. Ayniqsa bunda xalqimizning dilidan chuqur joy olgan 
uzoq asrlik islomiy qadriyatlar zavol topganligi achinarlidir. Sovet hokimiyati 
tomonidan nafaqat musulmon ruhoniylari balki boshqa din ruhoniylari ham ta’qib 
etildi. Umuman, O’zbekistonda barcha dinga mansub ruhoniylarning asosiy qismi 
XX asrning 30 - yillarida qatag’on qilindi. Masjid va madrasalarning deyarli 
hammasi faqat diniy emas, madaniyat, ilm, tarbiya, san’at markazlari bo’lganiga 
qaramay bekitib qo’- yildi. Dindorlar masjid va ruhoniylardan mahrum etilgan 
bo’lsalarda toat-ibodatlarini yashirincha davom ettiraverdilar. Har qanday ta’ziyq 
va ta’qiblarga qaramay xalq asrlar davomida shakllangan diniy e’tiqodini saqlab 
qoldi. Faqat mustaqillik sharofati bilan xalqimizning diniy e’tiqodiga to’la erkinlik 
berildi.