|
Abulg'oziy Bahodirxonning (1603 — 1664) „Shajarayi turk“ asari,
ayniqsa, katta ahamiyatga egadir. Asarda juda katta tarixiy dalil-
lar to‘p1angan. Asar turkiy qabilalar shajarasi haqida qimmatli ma’- lumotlar beradi. U kitobxonni Xiva va xivaliklar, shuningdek, Abul- g‘oziy Bahodirxonning o‘zaro urushlar oqibatida parchalanib ketgan davlatni birlashtirish yo‘lida olib borgan shiddatli kurashi bilan ham tanishtiradi. Asarning 1512-1663-yillardagi Xiva ijtimoiy-siyosiy tari- xiga. Xiva-Buxoro munosabatlariga bag‘ishlangan IX bobi tarix fani uchun katta ahamiyatga ega.
Mahalliy mualliflar orasida Munis va Ogahiy\d&mng tarixiy asarlari ham tarix uchun muhim manba hisoblanadi. Munisning „Firdavs ul- iqbol“ deb ataluvchi tarixiy asarining ahamiyati shundaki, unda Xo- razmning 300 yillik tarixi (1572-1825) yaxlit, tarixiy ketma-ketlikda bayon etilgan.
Munis vafot ctgach. xonlik tarixini yozish ishini Ogahiy davom ettirdi. Uning tarix fani bo‘yicha yozib qoldirgan asarlari haqida ol- dingi mavzuda ma’lumotga ega bo‘ldingiz.
Xudoyberdi Avaz Muhammadning 1831 - 1832-yillarda yozilgan „Dili g‘aroyib“ asari ham Xiva xonligi, uning shaharlari haqida muhim ma’lumotlar beradi.
. ...... Rossiya elchisi I.D.Xoxlov 1620-1622-yil-
rossiyalik tnualliflarnin asarlari
Xiva tarixi bo‘yicha .
Ian do‘stlashishga. savdo va elchilik aloqa- larini kengaytirishga ko‘ndirish, ularni Rossiyaning qudratli davlat ekanligiga ishontirish, tabiiy boyliklari va harbiy qudratini aniqlash kabi vazifalar yuklatilgan edi.
Uning elchiligi natijalari Rossiya podshosiga yuborilgan ma’- lumotlarda yozib qoldirilgan. Ma’lumotlar uning o‘ziga yuklatilgan vazifaning katta qismini bajarganligini tasdiqlaydi. Chunonchi, u Xiva va Buxoro munosabatlarining sovuq ekanligini, Xiva va Eron munosabatlari ham yaxshi emasligini, bojxona to‘lovlari savdoni rivojlantirishga to‘siq bo'layotganligi, chunonchi, boj bir davlatdan ikkinchisiga o‘tgandagina emas, balki bir mamlakatning o‘zida bir viloyatdan ikkinchisiga o4tganda ham olinishini qayd etgan.
1725-yilda Xivaga Rossiya elchisi bo‘lib kelgan Florio Beneveni esdaliklarida ilmiy jihatdan muhim ma’lumotlar yozib qoldirilgan. Rossiya imperatori Pyotr I unga juda muhim vazifalarni yuklagan.
Chunonchi, u Buxoro xoniga Xivaga qarshi ittifoq tuzishni taklif etishi lozim edi. Beneveni o‘z esdaligida, jumladan, quyidagilarni qayd etgan: ,^igar Xiva xoni Sherg'oziyxon yo'qotilsa, bu yerda tinchlik о ‘rnatiladi va hamma yo ‘liar ochiq bo‘ladi. Rossiya Sherg‘oziyxonga qarshi kuchlarni qo‘llab-quwatlashi foydali bo‘ladi“.
Rossiya elchisi sifatida Xiva xoniigiga 1819-yilda kelgan N.I. Muravyov ham yozib qoldirgan esdaliklar eng qimmatli manbalar qato- rida turadi. „Esdaliklar" Xiva to‘g‘risida, qadimiy obidalar, davlat boshqaruvi tizimi, hnnarmandchilik va savdo-sotiq to‘g‘risida batafsil ma’lumotlardan iborat. Shuning uchun ham bu kitob fransuz va nemis tillariga tarjima qilingan edi. Muallif asarida o‘zbek xalqiga xos xususiyatlar haqida to‘xtalib, o‘zbeklarni ,,aql-idrokli, suhbati yoqimli va o‘tkir, qat’iyatli, matonatli, urf-odati oddiy, yolg’on va aldovdan nafratlanuvchi, harbiy ishda hormay-tolmaydigan mard va jasur ki- shilar‘\ deb ta’riflagan. N.I.Muravyov o‘z fikrini davom ettirib, yana quyidagilarni qayd etgan: ,Xiva aholisi о ‘zining mashaqqatli mehnati bilan cho ‘l-u biyobonni hosildor о ‘Ikaga aylantirgan. Atrof ekinzor maydon - bug'doyzor, sholipoya, uzumzor va shirin-shakar bog‘<‘i.
1842-yilda Xiva va Rossiya o‘rtasida „Majburiyatlar akti“ shart- nomasining imzolanishiga erishgan elchi G. Danilevskiy o‘zi bilan Xivaga kelgan tabiatshunos olim R.Baziner hammuallifligida „Xiva va xonlikning boshqa shaharlari hamda qishloqlari savdo-sotig‘i va sanoati" nomli asar yozib qoldirdilar.
1858-yilda Xiva va Buxoroga yuborilgan diplomatik missiya rah- bari N. Ignatyev yozib qoldirgan esdaliklar ham Xiva tarixi bo‘yicha muhim manba hisoblanadi.
Taniqli sharqshunos olim N. Vasilevskiymng ,,0‘zbeklar Xorazmda“, „Inoqlar hukmdorligi“ va ,,Qo‘ng4rot sulolasi“ asarlari Xiva xonligi- ning XVI asr va undan keyingi asrlar tarixiga bag‘ishlangan. Bundan tashqari, Xiva bilan Rossiyaning XVIII-XIX asrlardagi o‘zaro alo- qalari yana bir sharqshunos olim S. Jukovskiynmg „Rossiyaning keyingi 300 yilda Buxoro va Xiva bilan aloqasi“ asarida o‘z ifodasini topgan.
Yevropa mamlakatlari sayyohlari va olimlari Yevropa sayyohlari va yozib qoldirgan asarlar ichida ingliz savdo olimlari yozib qoldirgan va diplomatiya vakili A. Jenkinsonning es-
daliklari Xiva xonligining XVI asr tarixi haqida muhim ma’lumot beradi. Bu esdalik „Jenkinsonning Rossi-
yadagi Moskov shahridan Baqtriyadagi Buxoro shahriga sayohati“ deb
nomlangan. Yevropa sayyohlari ichida taniqli venger sharqshunos oli-
mi X. Vamberi yozib qoldirgan ,,0‘rta Osiyo bo'ylab sayohat“ deb
ataluvchi asar Xiva tarixi bo‘yicha ham eng qimmatli manbalardan
hisoblanadi. Bu esdalik o‘zbek tilida ham chop etilgan.
0‘zbekiston olimlari ham Xiva xonli-
0‘zbekiston olimlarining { tadxini 0‘rganish ishiga katta hissa
Xiva xonligi tarixiga oid 6 TTi -A л A * T is <
qo shdilar. Ular orasida akademik LMo -
asarlan I
Do'stlaringiz bilan baham: |
