O‘zbekiston respulikasi oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi toshkent moliya instituti

«Sharqni egalla» siyosati.
Rossiya podshohi Pyotr I zamonida (1689-1725) 
«Sharqni egalla» siyosati yuritildi. Bu siyosatning tarkibiy qismlaridan biri 
Turkistonni egallash edi. Turkistonni bosib olish rejasi tuzildi. Xiva, Buxoro, Qo’qon 
xonliklarining g’arbiy, shimoliy, sharqiy chegaralarida harbiy istehkomlar qurish, 
xonliklarni Rossiya tobeligiga olish maqsadida katta harbiy ekspeditsiyalar 
uyushtirildi. 1715-yilda sharqiy chegaralarda Buxgolts rahbarligida, 1716-1717-
yillarda Xiva xonligida Bekovich-Cherkasskiy rahbarligida harbiy ekspeditsiyalar 
tajovuzkorona harakat qildilar. 1721-1724-yillarda Florio Beneveni boshliq elchilar 
Buxoroda josuslik faoliyatini yuritdi. XVIII asr davomida Rus davlati qozoq va 
qirg’izlarning Kichik Juz, O’rta Juz, Katta Juz hududlarini o’ziga bo’ysundirib, 
ularning hududida o’zbek xonliklariga bostirib borishda foydalanish maqsadida 46 ta 
katta va 96 ta kichikroq harbiy qal’a va istehkomlar qurdiradi, ularga qo’shinlarini 
joylashtiradi. 
Angliya-Rossiya raqobati.
XIX asrda yirik mustamlakachi davlatlar tomonidan 

---

117 
Afiika, Osiyo, Amerika va Okeaniya mamlakatlarini bo’lib olish uchun kurash 
yanada kuchayadi. 
XIX asr o’rtalarida ikki yirik mustamlakachi imperiya - Buyuk Britaniya va 
Rossiya davlatlari manfaatlari Turkistonda to’qnashdi. Ikkala davlat bir-biridan 
yashirin ravishda O’rta Osiyoga kirish, xonliklardagi hukmron sulolalar bilan til 
topish yo’llarini qidirardi, shu maqsadda harbiy missiyalar yuborar edi. Angliya 
Hindiston tomondan, 
Rossiya qozoq cho’llari va Sibir tomondan harakat qilardi, o’zbek xonliklarini o’z 
ta’sir doirasiga olish, o’z manfaatlari yo’lida xonliklarning boyliklari, tabiiy 
resurslaridan foydalanish, o’z mustamlakasiga aylantirishga intilardi. Shu boisdan 
ingliz-rus raqobati kundan-kunga kuchayib bordi. 
Hindiston va Afg’oniston orqali o’zbek xonliklari bilan savdo-sotiq, diplomatik 
aloqalar olib borayotgan Buyuk Britaniya Rossiyaning Turkistonga kirib 
kelayotganidan xavfsiramoqda edi. Rossiyaning Turkistonni bosib olish rejalaridan 
xabardor bo’lgan Angliya hukumati Rossiya rejalarini barbod qilish podshoalarini 
ko’rdi. Ost-Indiya kompaniyasi tomonidan josuslik ma’lumotlari to’plash maqsadida 
yuborilgan E.K.Meyendorf 1824-yildayoq Buxoroda bo’lgan, ammo maqsadiga 
erishaolmay shu yerda halok bo’lgan edi. 1831-1833-yillarda mazkur kompaniya 
leytenanti Aleksandr Berns Hindistondan Afg’onistonga, undan Buxoroga go’yo 
sayyoh sifatida keladi. U yig’ilgan dalillar va shaxsiy kuzatuvlar asosida uch jildlik 
«Buxoroga sayohat» nomli kitob yozib, unda, jumladan: «O’zbeklar... mening kim 
ekanimni bilmaganlaridan barcha narsalar xususida, hukmdorlari siyosatidan tortib 
bozordagi ahvol haqida ham tortinmay so’zlashdilar», -deb yozadi. 
Angliya hukumati Buxoro, Xiva va Qo’qon xonliklarini Rossiyaga qarshi 
ittifoqqa uyushtirishga harakat qildi. 1841-1842-yillarda Angliya hukumati-mayor 
Konollini Xivaga, polkovnik Stoddartni Buxoroga maxsus missiya bilan yubordi. 
Ular Xiva xoni va Buxoro amiri huzurida bo’lib, Rossiya tajovuzidan saqlanish 
uchun uchchala Xonlik bir-birlariga yordamlashishini, kuchlarni birlashtirishni, 
ittifoq tuzishni taklif qilib, rus qo’shinlariga qarshi kurashish uchun qo’shin bilan 
yordam berishga va’da qiladilar. Biroq ularning rasmiy hujjatlari bo’lmagani sababli 
amir Nasrullo ularni zindonga tashlatadi. Bularni qutqarish uchun Angliya tomonidan 
Turkiya homiyligida-mayor Volf Buxoroga yuboriladi, ammo uning 1843-1845-
yillarda Buxorodagi urinishidan ham natija chiqmadi, zindondagilar qatl etiladi, 
Volfning o’zi zo’rg’a qochib qutiladi. Shuningdek, 1843-yilda Xivaga kelgan kapitan 
Ebbot ham Angliya manfaatlari yo’lida ishlagani ma’lum. 
Ingilizlarning O’rta Osiyoda jiddiyroq siyosat yuritishiga Afg’oniston xalaqit 
berardi. Shu boisdan inglizlar maxsus «afg’on siyosati»ni ishlab chiqib, Afg’oniston 
amirini bo’ysundirish, Hirot va Qandahorni inglizlar mulkiga aylantirish, ularda 
harbiy kuchlarni joylashtirishni rejalashtiradi. Shu maqsadda Angliya 1838-1842 va 

---

118 
1878-1880-yillarda Afg’onistonga ikki-marta bosqinchilik urushlari uyushtirdi. Biroq 
Afg’onistonni bo’ysundira olmadi. 
Ost-Hindiston kompaniyasi O’rta Osiyo bozorlariga kirish va egallab olish, 
bozorlarda ingliz tovarlarining Rossiya tovarlarini siqib chiqarishini ta’minlashga 
zo’r berdi. Bu borada ular hind va fors savdogarlaridan keng foydalandi. 
Buyuk Britaniyaning O’rta Osiyoga kirish va uni egallashga intilishi Rossiya 
imperiyasini tashvishga soldi. U xonliklarga bevosita chegaradosh bo’lganidan 
foydalanib, harbiy harakatlarni boshlab yubordi. 
Xonliklarning 
shimoliy-g’arbiy 
hududida Orenburg general-gubernatori 
V.A.Perovskiy katta qo’shin bilan hujumga shaylanib turardi. U 1834-yilda Kaspiy 
dengizi qirg’og’idagi Mang’ishloqda harbiy istehkom qurib, unga Novo- 
Aleksandrovskaya deb nom berdi. 1845-yilda Orenburg va Yoyiq, 1847-yilda 
Sirdaryoning Orol dengiziga qo’yilish joyida Raim (Oral) harbiy istehkomlari qurildi. 
Perovskiy qo’shinlari 1853-yilda Qo’qon xonligining strategik ahamiyatga molik 
bo’lgan Oqmasjid qal’asini bosib oladi va u yerda mustahkam o’rnashadi. 
Xonliklarning shimoliy-sharqiy tomonida esa G’arbiy Sibir general-gubernatori 
G.Gosford hujumga tayyorlanish uchun 1847-yilda Yettisuvdagi Ulutov yaqinida 
ikkita harbiy istehkom, 1848-yilda Qorabuloq qal’asini, 1854-yilda Olmati ovuli 
yonida Verniy istehkomini qurib, harbiy kuchlarni joylashtiradi. 1860-yilda Qo’qon 
xonligi hududiga qarashli harbiy istehkomlarga hujum qilib, To’qmoq, Pishpak va 
boshqa qal’alarni birin-ketin bosib ola boshladi. 
Perovskiy va Gosfordlarning harbiy harakatlari amalda Rossiyaning O’rta 
Osiyoga e’lon qilinmagan bosqinchilik yurishining boshlanishi edi. 
Turkistonni bosib olish masalasi podshoh Aleksand II tomonidan 1859 va 1861-
yillarda o’tkazilgan saroy kengashida muhokama qilinadi va birinchi navbatda 
Qo’qon xonligini bir yoqlik qilish, unga qarshi harbiy harakatlarni boshlashga qaror 
qilinadi. O’rta Osiyo xususidagi raqobatda Rossiya ustunlik qildi. Angliya 
Rossiyaning harbiy kuch bilan O’rta Osiyoni egallashga qaratilgan harakatlarini 
to’xtatib qololmadi.