O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

GAP BO`LAKLARINING JOYLASHISH TARTIBI

Gap bo`laklarining tartibi o`zbek tilida, asosan, erkindir. Gapda ularning o`rnini almashtirish hardoyim ham grammatik holatni o`zgartiravermaydi. Masalan: Talabalar yozgi ta`tilga chiqishdi. Yozgi ta`tilga talabalar chiqishdi. Bu gaplarda so`zlarning o`rnini almashtirish bilan grammatik holat o`zgarmagan. Shunday bo`lsa-da gapning mazmuniga ma`lum darajada ta`sir ko`rsatgan.

Odatda ega gap boshida, kesim esa gap oxirida, ikkinchi darajali bo`laklar orasida keladi. Bu esa gapdagi to`g`ri tartib hisoblanadi.
Ammo ayrim hollarda gap bo`laklarining o`rni o`zgaradi bu esa ma`noni ham o`zgartiradi.
1. Ega bilan kesimning tartibini o`zgartirsak, ega kesim va aksincha kesim ega bo`lib qoladi. Masaln; ikki yorti- bir butun; bir-butun-ikki yorti.
2. Sifatlovchi bilan sifatlanmishning tartibi o`zgarsa sifatlanmish ega kesim bo`lib keladi. Masalan; ikkita dugona; dugona ikkita: Mana shu ko`ringan-universitet; universitet- mamna shu ko`ringan.
Gap bo`laklarining odatdagi tartibi o`zgarsa inversiya hodisasi yuz beradi .Bu hodisa ko`proq shevalarga hamda she`riyatda uchraydi.Masalan:
Xo`rsinadi bechora pari,
Yuguradi yalangda har yon
Silkinadi hali bu jahon
Zulmat cho`kar, bo`ron eladi
(U.A.)
Bu gaplarda kesim oldin ega esa keyin keladi.


TAKRORLASH UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1.Gapning ikkinchi darajali bo`laklarini qanday izohlaysiz?

2. Ikkinchi darajali bo`laklardan qanday farq qiladi?
3. To`ldiruvchi nima va uning qanday turlari bor?
4. Aniqlovchi deb nimaga aytiladi va qanday s`oroqlarga javob beradi?
5. Sifatlovchi nima? U qanday ifodalanadi?
6. Qaratuvchi deb nimaga aytiladi va u qaysi kelishik shaklida keladi?
7. Izohlovchi nima? U aniqlovchining boshqa turlaridan qanday farq qiladi?
8. Hol deb qanday bo`lakka aytiladi?
9.O`zbek tilida gap bo`laklari qanday tartibda joylashadi? inversiya nima?