O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

IFODA MAQSADIGA KO`RA GAP TURLARI

Umuman olganda so`zlovchi tinglovchiga o`z fikrini bayon qilish uchun o`z oldiga turli maqsadlarni qo`yadi ya`ni biror voqea haqida ma`lumot olishni istaydi, yo tinglovchini biror ishini bajarishga undaydi, yoki shu haqda istak bildiradi. Demak so`zlovchining bunday istagi ifoda maqsadiga ko`ra gaplar uch turga bo`linadi: darak gaplar, so`roq gaplar, buyruq gaplar.

Darak gap. Borliqdagi voqea -hodisa, narsalarni tasdiq yoki inkor yo`li bilan xabar qiluvchi gaplar darak gap deyiladi. Masalan, Mirzo Ulug`bek chashma bo`yiga tiz cho`kib, muzday suvga yuvindi, tahorat oldi va movut to`nini buloq atrofidagi sarg`aya boshlagan ajriq zorga yozib, peshin o`qidi. (O.Yo)
Darak gap maxsus ko`rsatkichga ega emas. Darak gap fe`l bilan, ayrim hollarda ot bilan ham ifodalanadi. Masalan, Dunyo xaritasida jahon hamjamiyati tomonidan tan olingan yangi davlat O`zbekiston Respublikasi paydo bo`ldi. (I. Karimov). Bahor keldi, gullar ochilsa, yana avvalgiday tabiat gullar (H. O.) Darak gapning oxiriga nuqta (.) qo`yiladi.
So`roq gap So`zlovchi uchun ma`lum bo`lmagan voqea -hodisa, harakat holat haqidagi so`roqni ifoda qiluvchi gaplar so`roq gap deyiladi.Masalan:
Suvdan oldin-- sel kelar,
Tuzdan keyin -- siz kelar.
Suv, tuzga- siz qo`shsak,
Toping, qanday so`z bo`lar ?
(grammatik topishmoq)
So`roq gaplarning tarkibida so`roq olmoshi va so`roq yuklamasi bo`ladi yoki so`roq ohangi bilan talaffuz etiladi.Masalan:
Bor “yalpizda”, yashinda
Ham “yaqin”, ham yashilda
Undan so`ng yozilmasa ,
U qaysi harf ekan-a ?
Bir unli-yu bir undosh ,
Qanday bo`g`in? Ton Yo`ldosh.
(gramatik topishmoq)
So`roq gaplar quyidagi vositalar orqali hosil bo`ladi:
1. So`roq olmoshlari: kim? nima? qanday? qaysi? qancha? necha? qaerda? qachon? nega? nima uchun?.Masalan: Tuz qachon bo`ladi tus
Or qachon bo`ladi qor?
(grammatik topishmoq)

2. -mi, -chi,-a,-ya yuklamalar: Terma, terim, terimchi, qanday so`zlar? Topingchi?

3. So`roq ohangi: Nahotki, daryolar oqsa teskari(G. G.) So`roq gaplar mazmuniga ko`ra bir necha turga bo`linadi:
1. Sof so`roq gaplar tinglovchidan ma`lum bir javobni talab qiladi. Masalan: Qaysi so`zlar turlanadi ? Sen Toshkentda bo`lganmisan? Nimadan xafa bo`lding?
2. Ritorik so`roq gaplar . Bunday gaplarning so`rog`i ichida javobi ham anglashib turadi. Uslubiy vosita sifatida nutq uchun xizmat qiladi. Masalan;
Men nechun sevaman O`zbekistonni ?
Tuprog`ini ko`zimga aylab to`tiyo ? (A. O.)

Nechun ftug`ding, meni baxti qaroni?

Baloga muftalo matamsaroni?
Muruvvat bilmagan kunlar uchunmi?
Jafokash, bberaxm tunlar uchunmi?
(“N”)
3. So`roq buyruq gaplar so`roq mazmuni bilan birga buyruq mazmunini ham ifodalaydi. Masalan: Tez-tez yurmaysanmi ? (tez-tez yur)
So`roq gaplarning oxiriga so`roq belgisi qo`yiladi.