|
TO`SIQSIZ ERGASH GAP
Bosh gap va ergash gapdagi mazmun bir-biriga zid bo`lsa ham, shu zidlikka qaramay, bosh gapdagi voqea-hodisaning yuzaga kelishi ifodalovchi ergash gap turi to`siqsiz ergash gap deyiladi. To`siqsiz ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi.
1. -sa ham, -sa hamki: Mirzo Ulug`bek allaqanday sovuq bo`lsa ham, butun umri o`tgan bu ko`hna saroy bilan abadul-abad vidolashayotgani esiga tushib beixtiyor to`xtadi.(O.Yo) Bo`lsang yigit, bo`lsang hamki chol, qo`lingga qurol ol ! (H. O.)
2. -ganda ham -sa -da: Bu haqda Nosirov ganirgandan bu faktni tahlil qilib berganda ham, Saida e`tibor qilmagan edi. (A.Q.)Garchi u o`z aybini tan olsa- da, hali uning bo`yi eggik yo`q edi?
3. -gan -da, gani bilan: Lablari kulmoqchi bo`lgani bilan qovoqlari osig`liq edi.(S. Ah.)
4. -masin: Ona ishdan qanday tashvish bilan qaytmasin, shu qizlarini ko`riboq ko`ngli yozilar edi. (As. M.)
5. -i (b), gani holda ham: Dunyo go`zal ko`rinar menga, o`zi qancha eski bo`lsa ham. (H.O.)
O`XSHATISH ERGASH GAP
Bosh va ergash gapdagi voqealar, shaxslar va harakatlarni bir - biriga qiyoslab, chog`ishtirib ifodalovchi ergash gap turi o`xshatish ergash gap deyiladi. O`xshatish ergash gap bosh gapga quyidagicha birikadi:
1. -O`xshatish ma`nosi: day, dek: Erkalanib yotadi u Vatan tuprog`ida, yosh bola yotganiday onaning quchog`ida .(H.O.)
2. -ki, go`yo, xuddi: Paxta maydoni oppoq, go`yo dalada chodir yozilgan . (Gazetadan). Bo`lajak farzand Ozodani unga shunchalar yaqinlashtirib qo`ygan ediki, go`yo u Ozoda, Ozoda esa Murod bo`lib ko`rinardi. (S. Ah.)
3. -go`yo , -go`yoki: Yurak hayajonda, go`yoki quyosh, bosh harakatni berganday qonga. (G`.G`.)
4. Chog`ishtirish ma`nosi: -sa,-guncha: uning ko`ngli qanday toza bo`lsa, ismi ham shunday toza. (O.)
TAKRORLASH UCHUN SAVOL VA T OPSHIRIQLAR
1. Ergashgan qo`shma gap haqida tushuncha bering ?
2. Ergashgan qo`shma gap qismlari o`zaro qanday vositalar orqali birikadi?
3. Bosh gap nima va ergash gap nima? Ular bir-biridan qanday farqlanadi?
4. Ergash gaplar qanday tasnif etiladi ?
5. Ularni tasnif qilishda qanday xususiyatlar hisobga olinadi?
6. Ergash gaplarning qanday turlari bor?
7. Ega ergash gap va uni bosh gapga bog`lovchi bositalar nima? Kesim ergash gaplar - chi?
8. To`ldiruvchi va aniqlovchi ergash gaplarni tushuntiring?
9. Payt ergash gap nima? O`rin ergash gap -chi?
10. Sabab va maqsad ergash gaplarni qanday tushuntiring?
11 . Daraja miqdor ergash gaplarni qanday tushunasiz?
12. O`xshatish ergash gapchi? Natija ergash gapni ayting?
13. To`siqsiz ergash gapni bosh gapga bog`lovchi vositalarni ayting?
14. Ergashgan qo`shma gaplarda tinish belgisi qanday ishlatiladi?
AMALIY MASHQLAR
1 Ifoda maqsadiga ko`ra gapning turi. 2. Tuzilishiga ko`ra turini grammatik asosini aniqlash. 3. Qo`shma gap turini aniqlash. 4 Qo`shma gaplari (komponent) ning o`zaro bog`lanish va semantik munosabatini ko`rsatish.Masalan; unga qarata guldastalar otishdi, lekin u gullarga e`tibor bermadi.(H.I)Ifoda maqsadiga ko`ra darak gaap, tuzilishi vfa grammatik miqdoriga ko`ra qo`shma gap, birinchi gap ning gr ammatik asosi tomoshabinlar otishdi, ikkinchi gapningf grammatik asosi u e`tibor bermadi, bunda ikkita sodda gap lekin zidlovchi bog`lovchisi bilan bog`langan va zidlash munosabatni bildiradi.
56-mashq. Bog`langan qo`shma gaplarni topib, ularning bog`lanish vositasi va munosabatini ayting. 1. Ertagidan o`t kazilgan bu yo`l uyga bemalol kirib chiqishim uchun imkon beradi va buning natijasi da omborim ham ancha kengaydi. (D.Defo). 2. Na kunduzi, oromim bor, na uyquga halovat. (U.)3. Novdalarni bezab g`unchalar tongda aytdi hayot otini va shaba da qurg`ur ilk sahar olib ketdi gulning totini. (H.O.)4. Yo meni de, yoki Omonni (H.O.)5. Goh ochiq qalbning ovoziga ishq, goh g`amqay bozori ishq.(U.) 6. Dam k o`zga taashlanadi, g`am ko`rinmaydi. (Gazeta)7. Haf talar o`tdi ham tugaldi savdo. (O.) 8.Kozimbbek ko`nmayyotibdi-ki, lekin kuzda to`y qilamiz.(A.Q.)
57-mashq. Ergash gaaplaarni topingf bva bog`lovchi vositalarini ayting.
1. Yzildi bu sha`r bahot tongida
Aziz farzandlarga bsavdo bo`lsin deb,
Toki bir muysafid otaning so`zi
Endi qalblarga dil jo bo`lsin deb
|
2. Yer o`rik emaski, o`zi gullab, o`zi pishsa (A.Q.)3. Har kim yomon bo`lsa jaz osini topadi. ( Maqol). 4. Kim da -kim Go`roq`lining G`iro tini olib kelsa, shunga beraarkan Nigor axon qizini (Islom Shoir). 5. Shunday o`lka doyim bor bo`lsin, shunday o`lka elga yor bo`lsin (H.O.). 6. Kishi hayotida shunday hayajonli daqiqalar bo`ladiki, na til na biron harakat bilan bu holatni ifodalab bo`lmaydi. (S.A.)7. Hasanxonning qalbi yoyday bukilib, ikki ko`zidan yoshi to`kilib ichi g`amga t o`lib, rangi gulfday so`lib, o`g`liga qarab bir so`z dedi (Xalq og`zaki ).8. U qancha qo`shiq aytsa sevimli Bambur uning ko`zlariga shuncha ravshan ko`ringanday se zilardi. (Sh.R.)9 .Yuz yil iborat qilgandan ko`ra bir soat fikr yuritgan afzal.(P.Q.)10. Tong otgach, safarga otlandik. 11. Ko`z qayerda bo`lsa mehr ham o`sha yerda bo`ladi
12. Chiro ylidir go`yo yosh kelin,
Ikki daryo yuvar kokilin
(H.O.)
Do'stlaringiz bilan baham: |
