O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

TAKRORLASH UCHUN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR

1. O`zga gap nima va qanday shaklarida namoyon bo`ladi?

2. So`zlovchi gapi nima? Ko`chirma gap-chi? .
3. O`ziniki bo`lmagan ko`chirma gap nima ?
4. Ko`chirma va o`zlashtirma gapning maqsadiga ko`ra turlari?
5. O`zlashtirma gap nima? Ularning farqi?
6. Ko`chirma gap va so`zlovchi gapining joylashish o`rni va tinish belgilarining qo`llanishi?
AMALIY MASHQLAR
O`ZGA GAAPNI SINTAKTIK TAHLIL QILISH TARTIBI
VA NAMUNASI

1. O`zga gap va uning turi. 2. Ko`chirma gapda ko`chirma va mualif (so`zlovchi) gapni aniqlash.3. Ko`chirma va so`zlovchi gapining ifoda maqsadiga ko`ra turlari.4. Ko`chirma va so`z lovchi gapining joylashish o`rni.5. Ko`chirma gap va so`zlovchi gapining gr ammatik asosi. 6. O`zlashtirma gapning grammatik asosi.

60-mashq.O`zlashtirma gapni ko`cfhirma gaplarga aylantirib yozing va tinish belgilarini qo`ying.
1. O`qituvchi til insonining eng muhim aloqa vositasi ekanligini uqtirdi.2. O`qituvchi bolalardan uy topshirig`ini bajargan bajarmaganliklaribni so`radi.3. Maqsad o`rni maktabni bitirganidan keyin universitetga kirishini aytdi.4. Biz ommaviy ish va ijtimoiy foydali mehnatga doyim tayor ekanligimizni bildirdik.
61-mashq. O`zingiz o`qigan badiiy asarlardan ko`chirma gapga misollar topib yozing.

90-s PUNKTUATSIYA


O`ZBEK TILI PUNKTUATSIZSI VA UNING ASOSIY
TAMOYILLARI .

Punktuatsiya (lat. puktion”nuqta”) so`zidan olingan bo`lib o`zbek tilshunosligida tinish belgilari nomi bilan yuritiladi.

Tinish belgilarining ishlatilish haqidagi qoidalar to`plami punktuatsiya deyiladi.Tinish belgilari yozma nutqda katta amaliy ahamiyatga ega.
O`zbek tilida tinish belgilarining birnecha tamoyillari bor: Logik-grammatik tamoyil, islubiy tamoyil, defferensiatsiya tamoyillari.
1. Logik- grammatik tamoyilga ko`ra har bir tinish belgisi mantiqiy fikrning tugalligini bildirish uchun yozuvda qo`llanadi. Masalan:
Bugun dars bo`ladi. (darak) mazmun va grammatik jihatdan tugallangani uchun (.), sen bahorni sog`inmadingmi? so`roq mazmuni ifoda etilgani uchun (?), Yashasin mustaqilliik undosh mazmuni berilgani uchun(!) belgilari qo`yilgan.
2. Uslubiy tamoyilga ko`ra gapda ifoda etiladigan turli his-hayajon, emontsia yoki badiiy, ilmiy uslub talabiga ko`ra tinish belgilari ishlatiladi.
3. Defferensiatsiya tamoyilida ko`ra esa tinish belgilarini gap talab qilgan ohang va mazmuniga ko`ra ajratib farqlash asosida ishlatish tushuniladi.
O`zbek til.ida tinish belgilarining ishlatilish o`rinlarini qo`yidagicha izohlash mumkin:
1. (.) Nuqtaning ishlatilish o`rinlari: 1) darak gap oxirida ishlatilib, fikrning tugallanganligini bildiradi. Masalan: Mustaqillika erishgach, barcha orzularimiz amalga oshdi (Gaqzetadan).
2. orzu -istak, iltimos, yalinishga undosh, so`roq, maslahat, nasihat, ogohlantirish mazmunini ifodalagan buyruq gaplar oxirida: Bir kelib keting qo`shig`imizga.
Go`zallarning malikasi ekansan,
Buni sening ko`zlaringdan o`qidim
(CH.)
3) raqamlar yoki harflar bilan ko`rsatilgan numerativlardan so`ng: 5. B. 10. A.
4) bosh hariflar yoki bo`g`inlar bilan ko`rsatilgan shartli qisqartmalardan so`ng: A.CHo`lpon, G. Gulom, A. Oripov kabi:
5) ko`chirmaning manbayini ko`rsatuvchi kiritmalardan so`ng: A. Qahhor /“Sinchalak”/ T. Murod. / ”Otamdan qolgan dalalar”/.
6) raqamlar bilan yozganda oy, kun, yillarni ajratuvchi belgi sifatida ishlatiladi:
a) I. IX ( 1sentyabr -mustaqqillik bayrami)
b) 21. X. 1989. (21 oktyabr 1989 yil “Davlat tili haqida ” Qonunn qabul qilingan kun)
7) matematikadan ko`paytiruv alomati va murakkab sonlarni sinflarga ajratuvchi belgi sifatida ishlatiladi: 4 - 4 =16; 5 - 5= 25 ; O`zbekistonda “4. 000000 tonna” paxta terib olindi.