O`zbekiston Respublikasining davlat tili o`zbek tilidir

81 s. GAPNING UYUSHIQ BO`LAKLARI

Gapda birxil so`roqqa javob berib, birxildagi sintaktik vazifani bajarib, sanash ohangi va teng bog`lovchilar yordamida birikkan gap bo`laklari gapning uyushiq bo`laklari deyiladi. Masalan:

O`z yurtimiz, bog`imiz, o`z vodiymiz, tog`imiz,
O`z qutli chirog`imiz hamisha bo`lur omon.
(G. G.)
Bu gapdagi yurtimiz, bog`imiz, vodiyimiz, tog`imiz, chiirog`imiz so`zlari uyushib kelgan va birxil so`roqqa javob bo`lib, sanash ohangi orqali o`zaro birikkan.
Harbir gap bo`lagi uyushib kela oladi. Masalan:
1.Ega uyushadi: Muhayo, Surayo, Ra`no, Muqaddas,
Ko`zlarni yashnatib kiyibsiz atlas (Qo`shiq.)
2. Kesim uyushadi: 1) fe`l kesim: Haqiqat bukilar, lekin sinmas. (Maqol).
2) ot kesim: Xormisan yo gulmisan, tojdormisan yo gulmisan
CHo`g`izmisan, bulbulmisan, nodon o`zing, xushxon o`zing. (E.V.)
3. To`ldiruvchi uyushadi: 1) vositasiz to`ldiruvchi: Aqlimni, dilimni, bebaxtlarimni-Borishsiz dunyoda otgan azizim. (U.A.)
2) vositali to`ldiruvchi: Navoiy obod joylardagi ekinlarga, mevazor bog`larga diqqat qildi. (O.)Navoiy tarixda mashhur shaxslarning hayotlari, fikrlari, maslaklari va ularga doir afsonalar haqida asar yozishni jomiyga taklif etdi. (O.)
4. Aniqlovchi uyushadi: 1) Sifatlovchi: Maktabimiz bog`ida oq qizil , sariq va boshqa anvoyi gullar bor. 2) qaratuvchi: Oq o`rik, shotut, shaftoli, g`aynolining sap-sariq yaproqchalari hovli betini ko`mib yutibdi. (I.R.)
5. Hol uyushadi: Bo`zoq, echki boqib, to`n tepishib, varrak uchirib, chillak o`ynab yurgan bolalar uylariga tarqab ketishdi. (H. N.) Ariq suvi bir xilda, jimgina, sharpasiz va shabadasiz oqmoqda (I.R.).
Uyushiq bo`laklarda son, egalik, kelishik qo`shimchalari va ko`makchilar odatda uyushuvchi so`zlarning oxiriga qo`shilib, hammasi uchun umumiy bo`ladi. Maktabimizda rasm, musiqa va drama to`garaklari bor.( gazetadan.)
Son, egalik, kelishik qo`shimchalari va ko`makchilar ba`zan uyushuvchi so`zlarning harbiriga qo`shilib keladi. Masalan: Tog` etaklaridan nafis gullarning, xushbo`y giyoxlarning hidlari anqiydi. (O.) Xalqi uchun vatani uchun o`z jonini ayamadi bizning mard o`g`lonlar. (Teleshit) .
Uyushiq bo`laklarda qo`shimchalar emas, balki so`zlar ham umumlashib, ular har bir uyushuvchi so`z bilan takrorlanmay, uyushiq
bo`lak oxirida keladi. Dalada kim unumli , kim ko`p, kim tez ishlash uchun musobaqa qilishdi.