O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti fizika- matematika fakulteti “umumiy fizika” kafedrasi

Algebraik metod.

Fizika masalalarini algebraik metod bilan yechganda, o’quvchilarning algebradan olgan bilimlaridan foydalaniladi, formulalar ishlatiladi, tenglamalar tuziladi va yechiladi. misol keltiramiz

2. 
   masala. Ovchi it 200m masofada quyonni ko’rib qoladi. Agar quyon
   

40 ^км tezlik bilan ketayotgan bo’lsa, it quyonni qancha vaqtdan so’ng quvib

соат

yetadi?

Echilishi. Sanoq sistemasi deb yerni qabul qilamiz. quyon

S  V  t

к

к
masofani, it esa

^S ит

 V  t ;

S _ит  S  S

ит 

к
masofani bosib o’tishi ma’lum. tenglamalar sistemasini yechamiz.


к

к
S  V  t

 V
^S к ит

 t  S

к ит
V t  V  t  S

 V
^S ит

 t  V S

• 
  V   t
  

к

ит
0 , 2 км

t 


к
V _ит  V



км

20

соат

 0 ,01 соат

 36 с

t  36 с

demak bu masalani yechishda, formulalardan, tenglamalar sistemasidan foydalandik. bunda algebradan bilimlarni qo’lladik.

Geometrik metod.

Agarda masalani yechishda o’quvchilarga ma’lum bo’lgan geometrik munosabatlardan foydalanilsa, bunday metod geometrik metod deyiladi. bu metoddan statikada, elektrostatikada geometrik optikada ko’proq foydalaniladi. geometrik metod bilan masala yechishga misol keltiramiz.

3. 
   masala. Agar av1,5 m, as3m, vs4m (1-rasm), yukning massasi 200kg bo’lsa, vs havonga va as tortkiga ta’sir qiluvchi kuchlarni toping.
   

Chizmani chizamiz va s nuqta ga ta’sir etuvchi kuchlarni aniqlaymiz

1
bu kuchlar r og’irlik kuchi va F

va F ₂

elastiklik kuchlaridir.

Bu kuchlarni chizmadagidek o’z-o’zlariga parallel ko’chiramiz. natijada ^o’hshash  ^{vas va}  ^{sod uchburchaklar shosil bo’lishini ko’rish qiyin emas.} uchburchaklarning o’hshashligidan

P AB



F₁ AC

AC

; F₁  P 

AB

AC

 mg  ;

AB

ligi kelib chiqadi. bundan

1
F  4 кH

P AB



F ₂ BC

; F ₂

BC

 P 

AB

 mg

BC


2
 ; F

AB
yoki uchburchaklarning o’hshashligidan
 5 ,3 кH

demak bu masalani yechishda o’quvchilarga geometriyadan ma’lum bo’lgan uchburchaklarning o’hshashligi tushunchalaridan foydala-niladi.

Grafik metod.

Grafik masalalarni yechish bilan grafik metod chambarchas bog’langan.

Grafik metodda masalada topilishi kerak bo’lgan fizik kattalik grafikdan foydalanib topiladi.

4. 
   masala. 2-rasmda massasi 2kg bo’lgan jism tezligining vaqtga bog’liq o’zgarishi grafigi berilgan. grafikning oa, av, vs qismlarida jismga ta’sir qilayotgan kuchlarni toping.
   

10

0

2-rasm
echish. yuqorida aytganimizdek tezlik o’zgarishining vaqtga bog’liq grafigidan foydalanamiz.

grafikdan ko’rinadiki, oa kesmada, jismning tezlanishi
^a oA

м

 2 ,

_с 2

bu kesmaga mos keluvchi kuch

^F ОА

 4 H

, av-kesmada jismning tezlanishi

м

a _AB  0

demak

^F AB

 0 ; kesmaning vs- qismida jismning tezlanishi

^a BC

  1

_с 2

ga teng bo’lib, kuch

^F BC

  2 H

ekan.

Sintetik metod.

Muloshaza qilishning sintetik usulida izlanayotgan fizik kattalikning aniqlanishiga asos yaratiladi. buning uchun dastlab berilgan fizik kattaliklar orasidagi oraliq munosabatlar aniqlanadi. ma’lum amallarni bajarish natijasida izlanayotgan kattalik topiladigan ifoda shosil qilinadi.

O’quvchilar ko’pincha masalalarni sintetik usulda yechishga moyil bo’ladilar. ya’ni ular izlanayotgan kattalikni topishga imkon beradigan, o’zlari biladigan formulalarni yozadilar. formulalarni istalgan kattalikni topishga imkon berguncha o’zaro bog’lab yozadilar. bunday bog’lanishlarda, izlanayotgan kattalikni topishga imkon bermaydigan yo’llarga sham ketib qolishi mumkin. yechilishning sintetik usuli sodda bo’lib, shamma vaqt sham istalgan natijani beravermaydi.

Analitik usul qiyin, chunki amallarning qat’iy mantiqiy tartibda bo’lishini talab qiladi, natijada masalani yechish tezroq bo’ladi. yuqori sinflarda masala yechishda analitik usuldan foydalanish maqsadga muvofiqdir, chunki bu usul mantiqiy fikrlashning rivojlanishiga yordam beradi. masalalarni yechishda analitik va sintetik usullarni bir-biridan ajratish qiyin, ular shamma vaqt bir-biri bilan bog’langan sholda keladi. shuning uchun masalalar yechishning analitiko-sintetik usuli shaqida gapiriladi.

Shar doim masalani yechish masalaning mazmunini muhokama qilishdan, nima so’ralayotganini aniqlashdan boshlangani uchun analitik usul analiyeik usul birinchi o’rinda bo’ladi. masalani yechish uchun umumiy formulani yeg’ayotganda sintez qilinadi. bunday shollarda masalani yechishning bu usulini analitik usul deyish mumkin.

masalani analitik va sintetik usullar bilan yechishga misol keltiramiz.

5. 
   masala. maktabda bajariladigan «o’lik sirtmoq» tajribasida (3-rasm) massasi m bo’lgan sharcha hq3r balandlikdan qo’yib yubortladi. (bunda r- sirtmoqning radiusi). sirtmoqning pastki nuqtasiga sharcha qanday kuch bilan bosadi?
   

a

3-rasm 4-rasm