O`zbekiston Respublikasi xalq ta’limi vazirligi Ajiniyoz nomidagi Nukus davlat pedagogika instituti

 

 

 

43 

2.4. Amaliy ishlar paytida mehnat xavfsizligi qoydalari. 

   Mehnat  ta`lim  jarayonida  o`quvchilar  harakat  qilish  ko`nikmalari  va 

o`quvlarini  o`zlashtirishadi; ularda yangi shartli reflektor aloqalari paydo bo`ladi. 

Jismoniy  mehnat  ta`siri  ostida    harakatlar  koordinatsiyasi  takomillashadi,  suyak 

sistemasi mustahakamlanadi, muskullar sistemasi rivojlanadi, nafas olish va yurak 

– qon tomir sistemalarining ishlashi yaxshilanadi, moddalar almashuvi ko`chayadi. 

Slesarlik  ustaxonasida  havo xarorati 16-18

0

  S durodgarlik  ustaxanosida   15-17

0

 S 

bo`lishi kerak. 

O`quv  ustaxanolari  muntazam  ravishda  shamallatib  turishi  lozim,  chunki 

ba`zi mehnat jarayonlari (metallarni payvandlash, ularga termik ishlov berish, elim 

tayyorlash,  buyumlarni  bo`yash  va  hokazo)  bajarilayotganda  zararli  gazlar  ajralib 

chiqadi. Katta – kichikligiga qarab ustaxonalar tabiy shamollatishi (agar har qaysi 

o`quvchiga 40 m

3

 den ko`p maydon to`g`ri kelsa) va un`iy ravshda shamollatilishi 

(agar bir o`quvchiga 40 m

3

 dan kam maydon to`g`ri kelsa) mumkin. 

Ish o`rnining normal yoritilishi  ishda  katta ahamiyatga ega yaxshisi, tabiy 

yorug`likdan foydalanishga  to`g`ri keladi. Bunda gigenist vrachlar ishlab chiqqan 

normativlarga  amal  qilinadi  ish  o`rnining  yoritilganligi  100-200  moks  atrofida 

bo`lishi  kerak.  Ammo  yorug`lik  normal  bo`lganda  ham  o`quvchilarga  individual 

tarzda yondashish lozim; vrach konsul`tatsiyasiga muvofiq o`qituvchi ko`zi yaxshi 

ko`rmaydigan o`quvchilarni  yaxshi yoritilgan joyga qo`yishi zarur. 

O`qo`vchilarning 

mehnat 

qobiliyatiga 

ustaxonalarida 

ishlaganda 

chiqadigan  shovqin  ta`sir  qiladi.  Tadqiqot  natijalarining  ko`rsatilishiga,  ba`zi 

 

 

44 

operatsiyalar  (  metallarni  plita  ustida  kesish,  taxtalarni  disk  arrada  tili  sh  va 

hokazo)  bajarilayotganda  ruxsat  etilganidan  kuchliroq  shovqin  chiqadi.  Shuning 

uchun barcha ortiqcha shovqinni, xususan, zagatovkani notug`ri mahkamlash yoki 

mehnat  operatsiyalarini  notug`ri  bajarish  bilan  bog`liq  bo`lgan  shovqinni  bartaraf 

etish kerak. 

O`quvchilarning  mehnat  qobiliyatiga  ta`sir  qiluvchi  tashqi  muxit  omillari 

haqida  gapirganda  maktab  ustaxonalarining  ong  jihatidan  bezatilishini  unitmaslik 

lozim.  Elektr  zanjirini  montaj  qilish  uchun  ishlatiladigan  simlar  izolyatsiya  bilan 

qoplanadi.  Izolyatsiyalangan  simlar  ham  tok  o`tkazuvchi  tomi  r  va  izolyatsiya  

qөbig`idan iboratligi ko`rsatiladi. Nima maqsadda montaj simlari izolyatsiya bilan 

qoplanadi  ?  deb  qo`yilgan  savol  o`quvchilar  uchun  murakkab  emas,  lekin  u 

o`quvchilarning e`tirofini aktivlashtiradi. 

O`quvchilarni  simlarning bir tamirli va ko`p tamirli, izolyatsiyalangan va 

izolyatsiyalanmagan  turlari  bilan  tanishtirish  zarur.  O`tkazgichlarning    turli 

shartlarida    ishlatilishi  haqida    aytib  o`tiladi.  Yaqqollik  o`chun  alohida 

o`tkazgichlardan  emas,  balki  elektroradiotexnikada  qo`llaniladigan  simlarning 

asosiy  turlari  o`rnatilgan  maxsus    stenddan  foydalanilgan  ma`qul.  Shuningdek, 

elektrotexnika 

ishlarini 

bajarishga 

doir 

mashg`ulotlarda 

qo`llaniladigan 

o`tkazgichlar  haqidagi  asosiy  ma`lumotlarga  ega  bo`lgan  jadval  tuzish  maqsadga 

muvofiq bo`ladi. 

 

 

 

 

45 

Ulash shunurlarining asosiy ma`lumotlari 

Shnur 

markasi 

Nomi 

Qo`llanish sohasi 

ShBVG 

Plastmassa 

(polivinilxlorid) 

izolyatsiyali 

parallel 

simli 

egiluvchan shnur 

Stolga,  devorga  va  polga 

o`rnatiladigan  lampalarda 

ventilyator,  choynak  va 

boshqa priborlarda 

ShBVVP 

Plastmassa 

qobiqli 

plastmassa 

izolyatsiyali,  yassi  parallel  simli 

egiluvchan shnur 

Shuning o`zi 

ShBRO 

Kalava  ip  o`rab  qoplangan,  rezina 

izolyatsiyali, 

simlari 

eshilgan 

egiluvchan shnur 

Shuning o`zi 

 

 Kvartira  elektr  liniyasini  o`tkazish  o`chun  avval  tegishli  talablarga  javob 

beradigan simlarni tanlash, ulardan ba`zilari tug`risida o`quvchilar bilan gaplashib 

olish  krak.  Masalan,  xavsiz  ishlatish  o`chun  pishiqligi,  yong`in  chiqishi  jihatidan 

xavfsizligi,  katta    nagruzkaga  bardosh  bera  olishi,  iloyatsiyasining  chidamliligi, 

estetikligi va boshqalar to`g`risida gapriladi. 

Tanlangan  simlar  qo`yilgan talablarga  javob berish  uchun  ularning  asosiy 

xarakteristikalarini  bilish  kerak.  Agar  simning  markasi  ma`lum  bo`lsa,  o`nga  

xarakteristika  berish  mumkin.  Simlar,  odatda,  harflar  va  raqamlar  bilan 

 

 

46 

markalanadi.  Harflar  bilan  sim  va  izolyatsiya  materiali  tomirlar  soni  belgilanadi; 

Sh-shnur,  B-ro`zg`orbop,  P-yassi,  V  –  plastmassa  izolyatsiyali,  R-rezina 

izolyatsiyali, G-egiluvchan  (gibkiy), O-to`qilgan o`rama, A-alyuminiy simli. 

Raqamlar esa sim uchun mo`ljallangan ko`chlanishni ko`rsatadi.  Masalan, 

APR  –  500  markasi  simning  alyuminiy  tomiri,  rezina  izolyatsiyali  500  V  gacha 

ko`chlanishga mo`ljallanganligini bildiradi. 

Har  bir  konkret  holda  simlarning  xarakteristikasini  bilish  o`chun 

elektromontyor  spravochnigidan  foydalaniladi.  Undan  qanday  foydalanish 

kerakligini o`quvchilarga ko`rsatish zarur. 

Simlar  haqida  ma`lumotlarga  ega  bo`lgach,  o`quvchilar  ularni    ulashga 

kirishishlari  mumkin,  biroq  bunda  avvol  o`quvchilarni  elektr  montaj  asboblari 

bilan  tanishtirib  chiqish  kerak.  Montaj  asboblari  bilan  tanishtirishni  o`qituvchi 

suhbat  yo`li  bilan  amalga  oshiradi.  O`qituvchi  asboblar  naboridan  o`tkir  jag`li 

ombirni  olib,  o`quvchilarga  uni  o`z  naborlaridan  topishlarini  so`raydi.  Ularning 

e`tiborini  omburning  kesuvchi  qurallari  o`tkirlanganiga  jalb  qiladi.  Bu  asbob 

simlarni  qirqish  (kesib  olish)  va  ulardan  izolyatsiyani  ajratib  olish  uchun  xizmat 

qilishni aytadi. Omburdan foydalanish usullarini ko`rsatib beradi. Xudi shu tarzda 

o`quvchilarni  yassi  jag`li  ombir,  dumolaq  jag`li  ombir,  passtajlar  qisqichlar  va 

montaj qilishda zarur bo`ladigan boshqa asboblar bilan tanishtiradi. 

O`qituvchi  suhbat  davomida  o`quvchilar  diqqatini  hamma  asboblarning 

dastasiga  izolyatsiya  qoplaganligiga  qaratadi.  So`ngra  «nima  sababdan  elektr 

 

 

47 

montaj  asboblarining  dastasiga  rezina  yoki  plastmassa  nayga  kiygiziladi?»  degan 

savolni beradi. 

Nihoyat,  simlarni  montaj  qilishga  tayyorlash  ishlari  boshlanadi.Ko`pgina 

tadqiqotlar  natijasida  shu  narsa  aniqlanganki,  xona  va  jihozlarni  pardozlashda 

to`g`ri rang tanlash yo`li bilan yaxshi kayfiyat uchun sharoit yaratish mumkin ekan 

yaxshi jihozlangan va dad bilan bezatilgan ustaxonada ishlash o`smirlarda mehnat 

madaniyatini  tarbiyalash  va  ularni  estetik  jihatdan  tarbiyalashga  qulay  sharoitlar 

yaratiladi. 

O`quvchilarning ustaxonalardagi mehnat xavfsizligi qoydalarni amal   

qilishda quydagilarni xisobatga olib borish zarur. 

- Ushbu qoidalarga muvofiq, mehnat ta`limi o`qituvchilari va to`g`arak   

rahbarlari 

-  Mashg`ulotlarni  sog`lom  va  xavfsiz  sharoitda  o`tkazishga  qaratilgan 

barcha   

zarur chora – tadbirlarni ko`rishga; 

- Mehnat xavfsizligi va ishlab chiqarish sanitariyasiga doir amaldagi   

qoida hamda instruktsiyalarning bajarilishini ta`minlashga; 

- Tegishli uskunalar va mehnat xavfsizligiga doir qoida hamda   

normalarda ko`zda tutilgan boshqa shart – sharoitlar mavjud bo`lganda   

amaliy ishlar o`tkazishga; 

- Ish o`rinlari, uskunalar, priborlar, asboblarning xavfsiz ahvolda   

bo`lishini va xonalarning ahvoli sanitariya talablariga javob beradigan   

 

 

48 

darajada bo`lishini ta`minlashga; 

- O`quvchilarga mehnat xavfsizligidan instruktaj berishga va bu haqda   

jurnalga rasmiylashtirib yozib qo`yishga; 

- Instruktaj o`tkazganligi to`g`risida quydagi formada yozib borishga; 

Ta

rt

ib n

o

m

eri

 

Ins

trukt

a

j 

o

lg

a

n

 

sha

x

sni

n

g

 

fa

m

il

iy

a

si

, 

is

m

i 

o

ta

si

ni

n

g

is

m

i 

Si

nf

 

Sa

n

a

  

Ins

tr

ukt

a

jn

ing

 

m

a

zm

uni

 

Ins

trukt

a

j 

o

`tk

a

zg

a

n 

sha

x

sni

n

g

 F

.I.

sh

 

Ins

trukt

a

j 

o

`tk

a

zg

a

n 

sha

x

sni

n

g

 i

m

zo

si

 

Es

la

tm

a

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

Xavfsiz mehnat sharoitlarini ta`minlashga qaratilgan chora – tadbirlar   

ishlab chiqishga; 

- Hayot o`chun xavf bo`lgan ish yoki mashg`ulotlarni to`xtatib qo`yib, bu 

haqda   

maktab direktoriga aytishga; 

- Ruy bergan har bir baxtsiz hodisa to`g`risida darhol maktab direktorini   

xabardor qilishga; 

- O`z vazifalarini bajarmasliklari oqibatida sadir bo`lgan baxtsiz   

hodisalar uchun javob berishga majburlar. 

 

 

 

 

 

49 

Bir soatlik dars konspektasi 

Mavzu: 

O`zgarmas tok elektr zanjirlari. Elektr zanjirlarining asosiy qonunlari 

Dars maqsadi: 

Wquv kursi bwyicha umumiy tushuncha berish. Talabalarda 

elektrotexnika fanining rivojlanish tarixi, wzgarmas tok elektr zanjirlari, elektr 

zanjirlarining asosiy qonunlari, elektr tokining ishi va quvvatiga oid bilimlarni 

shakllantirish. Talabalarda mustaqil fikrlashni shakllantirish 

Dars turi: aralash 

Ta`lim berish usullari: Ma`ruza, kwrgazmali, suhbat, “B-B-B”, 

“Tushunchalar tahlili” ta`lim texnologiyalari  

Ta`lim berish shakllari: Ommaviy, jamoaviy 

Ta`lim berish vositalari: Komp`yuter, proektor, slaydlar 

Monitoring va baholash: Og`zaki

 nazorat, savol-javobli swrov

 

Darsning borishi: 

Yangi mavzuni tushuntirish rejasi: 

1. 

Elektrotexnika fanining rivojlanish tarixi 

2. 

O’zgarmas tok elektr zanjirlari 

3. 

Elektr zanjirlarining asosiy qonunlari 

4. 

O’tkazgich qarshiligini hisoblash 

5. 

Elektr tokining ishi va quvvati 

 

Elektrotexnika-elektr zanjirlarida va elektromagnit maydonlarida elektr va 

magnit energiyalarining hosil bwlish va wzgarish qonuniyatlarini wrganadigan fan 

va texnika sohasidir. 

 

Elektrotexnika fanining rivojlanish tarixi 

Elektrotexnika tarixi wz ildizlari bilan qadim zamonlarga kirib ketgan. U 

musbat va manfiy zaryadlangan elektr zarrachalar va ohangrabo temirlar 

(magnitlar) xususiyatlarini wrganishdan boshlangan. Ammo shunga qaramay, XIX  

asrning boshlariga qadar, 300-400 yil mobaynida, hech kim elektr va magnit 

hodisalarini bir-biri bilan chambarchas bog`langanligini aytib berolmagan. Aynan 

 

 

50 

elektr va magnit  hodisalari yagona tabiatli elektromagnit maydonining ikki turli, 

ikki tomonli xususiyati ekanligi isbotlanganidan keyin elektrotexnika  qudratli  

texnika sohasiga ay Birinchi izlanishlar - elektr va magnit hodisalarini 

wrganishdagi dastlabki yutuqlar sababchilari sifatida ingliz fizigi U.Gil`bert (1544-

1603 y.,), rus olimlari M.V. Lomonosov (1711-1765 y.) va F. Enipus (1724-1802 

y.), frantsuz fizigi Sh.Kulon (1736-1806 y.) va boshqalarni kwrsatish wrinlidir. 

Ular tufayli insoniyat hayoti bilan chambarchas bog`langan tabiatning vujudi twla-

twkis elektromagnit hodisalardan iboratligi isbotlandi. Qolaversa, bu olimlar 

ochgan qonun-qoidalar hozirgi zamonaviy fundamental fanlarga ham asos bwldi. 

1735 yilda Sh.Kulon har qanday ikkita q

1

  va q

2

  elektrlangan zarrachalar 

(zaryadlar) wrtasida elektr maydon kuchlari hosil bwlishini isbotlab, ular 

wrtasidagi  wzaro tortishish (yoki itarilish)  kuchi shu zaryadlarning massalariga 

twg`ri proportsional va ular orasidagi masofaning kvadratiga teskari 

proportsionalligini kwrsatib berdi. Undan tashqari Kulon elektr zaryadlarini tok 

wtkazgichlarining faqat sirtidagina joylashishini aytib berdi. Magnit momenti va 

zaryadlarning qutblanishi twg`risidagi ma`lumotlarni ham ushbu olim qoldirgan. 

1820 yilda Daniyalik fizik X.Ersted (1777-1851 y.) harakatdagi zaryad (yoki 

elektr toki) wz atrofida magnit maydoni hosil qilishini isbotladi: bu hodisa elektr 

va magnit maydonlarining wzaro bog`langan holatda vujudga kelishini tajribada 

tasdiqladi. 

Xuddi wsha 1820 yilda frantsuz olimi A.Amper (1775-1836 y.) dumaloq  

g`altak (solenoid) atrofida, wzgarmas tok wtishi natijasida, hosil bwlgan magnit 

maydoni tabiiy temir magnitlarining maydonidan farq qilmasligini kwrsatdi. 

Demak wzgarmas magnitlar maydoni ham ular tarkibidagi molekulyar toklar  

oqimi natijasida vujudga keladi deb xulosa qildi olim. Shunisi qiziqarliki, er 

magnetizmi twg`risidagi zamonaviy nazariyalar ham er atrofidagi magnit 

maydonini er yuzidagi toklar bilan bog`laydi. 

Keyingi wta muhim kashfiyot - 1831 yilda topilgan elektromagnit induktsiya 

hodisasi, ya`ni magnit maydonida harakat qilayotgan wtkazgich sim chekkalarida 

elektr yurituvchi kuch hosil bwlishi hisoblanadi. Bu fizikaviy fundamental qonunni 

 

 

51 

yaratgan ingliz olimi M.Faradey (1791-1867 y.) yana bir bor magnit va elektr 

hodisalari bir-biridan ajralgan holatda mavjud bwla olmasligini isbotladi. 

1833 yilda rus olimi E.X.Lents (1804-1865 y.) elektr toki hosil qilgan 

magnit maydoni kompas milini harakatlantirishi va magnit maydonida harakatda 

bwlgan wtkazgichda e.yu.k. hosil bwlishi qonuniyatlariga yagona elektromagnit va 

wzaro teskari jarayonlar deb baho berdi. Ammo shu bilan birga bu izlanishlar 

X.Ersted va M.Faradey yaratgan qonunlarning bir-biriga bog`liqligini namoyish 

etgan. 

Elektr manbalari yaratishda va ular energiyasining iste`mol qilinishi, boshqa 

turli energiyalarga aylanishi nazariyasini ishlab chiqishda yana bir guruh olimlar 

faol ijod qilganlar. Bular ichida: ital`yan fizigi A.Vol`ta (1745-1824 y.) wzining 

kashfiyoti bilan dunyoda birinchi elektr kimyoviy generator yaratgan (1799 y.); rus 

akademigi V.V. Petrov (1761- 1834 y.) tarixda birinchi bwlib (1822 y.) elektr yoy 

kashf etgan; nemis fizigi G.S. Om (1787-1854 y.) elektr tokining kuchini zanjir 

qarshiligi bilan bog`lagan (Om konuni -  1826 y.); nemis olimi G.R. Kirxgof 

(1824-1887 y.) wz vatandoshi G.S. Omning gal`vanik elektr zanjirlariga 

bag`ishlagan nazariyasini muvaffaqiyat bilan davom ettirib, 1847 yilda wzining 

mashhur “I va II Kirxgof qonunlari” ni yaratdi. Natijada XIX asrning ikkinchi 

yarmidan boshlab elektrotexnika ham nazariy, ham amaliy jihatdan juda rivojlanib 

ketdi. Evropaning deyarli xamma yirik davlatlarida (Frantsiya, Angliya, 

Germaniya, Rossiya, Italiya va x.k.) sanoat energetikasi oyoqqa tura boshladi: 

elektr mashinalar, transformatorlar, elektr uzatuvchi liniyalar va boshqa energetika  

texnikasi yaratilishi avj oldi. Shu bilan bir qatorda elektr aloqa texnikasi (telegraf, 

telefon va x.k.) va avtomatika elementlari paydo bwla boshladi. 

Elektrotexnika nazariyasi esa yildan-yilga boyib bordi va nihoyat buyuk 

ingliz olimi J.K. Maksvell (1831-1879 y.) bu fanning twla-twkis g`alaba 

qozonishiga asosiy sababchi bwldi.  M.Faradey asoslagan elektromagnetizmga 

tegishli porloq g`oyalar J.Maksvell ijrosida yangi kuchli sifatlarga ega bwldi. 

Natijada tabiatning boshqa sohalariga ham elektromagnit qiyofa berildi; shu 

jumladan yorug`lik tarqalishi qonuniyatlariga ham elektromagnit sayqal berildi. 

 

 

52 

Xullas, kwp yillar mobaynida har xil ilmiy ywnalishlarda twplanib qolgan talay 

muammolar Maksvell nazariyalari yordamida echila boshladi. Fizika tarixida 

birinchi marta ”Elektromagnit maydoni  fazoning shunday bir qismiki, u wzini va 

wz ichiga olgan moddalarni (narsalarni) elektrlangan yoki magnitlangan holatda 

ushlab turadi“ - deb xulosaga kelindi. J.Maksvellning mashxur bwlgan twrtta 

differentsial tenglamasi elektrodinamika fanining yanada rivojlanishiga asos bwldi. 

Chuqur tushunchalar berib  twxtalmaganda, bu tenglamalar tegishlicha: Gauss 

teoremasi, elektromagnit induktsiya hodisasi, magnit kuch chiziqlari uzluksizligi 

va twla tok qonunlarini differentsial kwrinishda aks ettiradi.  

J.Maksvellning elektromagnit maydon nazariyasi XIX asrning oxiri va XX 

asrning boshlarida buyuk olimlar Genrix Gerts (1857-1894 y.), P.N.Lebedev 

(1866-1912 y.), A.S.Popov (1859-1906 y.) tomonidan amaliy tasdiqlanib, 

elektromagnit twlqinlar (radio twlqinlari) hisobiga elektrotexnika, radio va 

televidenie vujudga kelishiga sababchi bwldi. 

Elektrotexnikaning rivojlanishi XX asrning  boshlarida  fan va texnikaning 

yirik va amaliy  soxalarini kashf qilish bilan  nishonlandi. Elektr energiyasini 

ishlab chiqarishda katta-katta elektrogeneratorlar, uni masofaga uzatishda esa yirik 

va yuqori kuchlanishli transformatorlar kashf etildi. Elektr yuritgichlar (motorlar) 

zavod va fabrikalarda bug` mashinalarining wrnini egalladi va sekin-asta 

transportda elektor yuritma vazifasini ham bajara boshladi. Bu esa 

elektrotexnikadan ”elektr mashina va transformatorlar“, ”elektr yuritma“, ”korxona 

va shaxarlarni elektrlashtirish“, ”elektr stantsiyalar, elektr tarmoqlar va sistemalar“ 

kabi yangi ywnalishlar ajralib chiqib, ularning mustaqil fan sohalariga aylanishiga 

olib keldi. 

 

Talabalar bilimlarini faollashtirish maqsadida quyidagi savollar beriladi 

1.  Elektr energiyasining inson hayotidagi ahamiyati qanday? 

2.  Elektr toki deb nimaga aytiladi? 

3.  Tok kuchi deb nimaga aytiladi?, tok kuchining birligi? 

4.  Kuchlanish deb nimaga aytiladi?, kuchlanish birligi 

 

 

53 

5.  O’zgarmas tok deb nimaga aytiladi?  

6.  Elektr qarshilik deb nimaga aytiladi?, qarshilik birligi  

7.  Elektr tokining ishi va quvvati qanday aniqlanadi? 

 

 O`qituvchi o`tilgan mavzuga doir har xil topshiriqlar berib, test sovallari va 

krassvord o`yini orqali mustaqil shug`ullanishlari uchun vazifalar beradi. 

Aniq tasavvurlar shakllanmagan qismlarini qayta tushuntiradi. 

1. Tezkor savollar berish orqali mavzu mustahkamlanadi. (10-ilova) 

2  Mavzu  bwyicha  yakuniy  xulosa  yasaydi,  muhim  jihatlarga  ishtirokchilar 

diqqatini  jalb  qiladi,  mavzu  yuzasidan  talabalarni  qiziqtrigan  savollarga  javob 

beradi.   

3. Uy vazifa beradi: “Tushunchalar tahlili” metodining mazmuni va baholash 

mezonlari bilan talabalarni tanishtiradi. Mavzuga oid atamalarni “Tushunchalar 

tahlili” metodidan foydalanib yoritib kelish.  

 

 

 

 

 

Yakuniy qism 

Ilm  va  texnikani  rivojlantirish  tajribali  mutaxassislarni  tayyorlash,  ularni 

tarbiyalash esa  o`z navbatida ta`lim-tarbiya orqali amalga oshiriladi. Bu umum 

ta`lim  maktablarida,  kasb-hunar  kolledjlarida  o`quvchilarni  ta`lim  olish 

jarayonida  kasbga  yo`naltirish  ishlarini  tashkil  etish  masalalarini  eshishni  talab 

etadi. 

Bu  masalalarni  eshish  orqali  biz  yosh  avlodga  o`z  kelajagini  qurish,  o`zi 

qiziqqan kasbni tanlashiga imkon yaratamiz. Shuningdek, jamiyatda o`z o`rniga 

ega va etuk, mukammal inson bo`lib etishiga katta hissa qushgan bo`lamiz. 

 

 

54 

Yoshlarni hozirgi ilm va texnikaning rivojlangan davrida har kuni yangilanib 

borayotgan  texnikaning  taraqqiyotini  tushinishini  va  ulardan  turmush  kechirish 

jarayonida unumli foydalanish, ularga texnik xizmat ko`rsata olish imkoniyatiga 

ega  bo`lishga  o`rgatishimiz  zarur.  Bunga  erishish  uchun  kasb-xunar 

kolledjlarida 

texnikaviy 

fanlar 

qatorida 

umumiy 

elektrotexnika 

va 

radioelektronika asoslari fanining o`rni juda ahamiyatga ega.  

Kasb-hunar  kolledjlarida  umumiy  elektrotexnika  fanida  o`tiladigan 

transformatorlar  mavzusining  o`tilishi  juda  katta  ahamiyatga  ega.  Talabalarga 

transformatorlarning  xizmati,  ishlash  printsiplari,  tuzilishi,  turlari  va 

qo`llanilishi  haqida  yuatafsil  ma`lumatlar  beriladi.  Bu  mavzuni  o`tishda 

birinchidan uning maqsadi, mohiyati tushintiriladi va tushintirish jarayonida har 

bir  o`quvchi  o`z  mahoratini,  bilim  va  uqubini  namoyish  etishi  kerak.  Masalan, 

transformator 

tushinchasi 

talabalarda 

avvaldan 

shakllangan 

bo`lishi 

mumkin.Sababi, transformatorlar xalq xo`jaligining barcha sohalarida uchraydi. 

Bularni  inobatga  olib,  dastlabki  bilimlarni  mustahkamlab  va  yanada 

chuqirlashtirish  usullarini  topishi  lozim.  Transformatorlarning  turlariga  qarab 

har  xil  joylarda  foydalanishini  alohida  takidlab  o`tish  kerak.  Biz  bayon  etgan, 

yangi  pedagogik  texnologiya  usullaridan  klaster  tuzish,  aqliy  hujim  usullari 

samarali  foyda  keltirish  mumkin.  Klaster  usulida  sxematik  turda  talabalar  ko`z 

oldiga keltirish va miyada yaxshi tasavvur qoldiradi. Aqliy hujimning avzalligi 

shuki,  talabalardagi  boshlang`ich  bilimlarni  miyada  yanada  rivojlantirib,  shu 

mavzuni tushinishga mohiyatini chuqurroq anglashga jalb qiladi.  

Transformatorlarning bir fazali va uch fazali turlarining bir-biridan farqlarini 

tushintirishda 

vektor 

diagrammalardan 

foydalanadi. 

Bu 

jarayonda 

transformatorlarning  ulanish  guruhlarini  aniqlash  usullari  tushintiriladi.Vektor 

diagrammalarni  tushintirshda  uch  fazali  ikki  sho`lg`amli  transformator 

sho`lg`amlari ulanish guruhini yuqorida bayon qilingan takomillashtirilgan usul 

asosida  aniqlash  metodikasining  avzalligi  talabalar  tushinishi  uchun  qulaydir. 

Shu tufayli mazkur metodikani o`qitish jarayoniga qo`llash tavsiya qilinadi.  

 

 

55 

Yakuniy  xulosa shuki,  mustaqil  O`zbekistonda iqtisodiy  islohatlarni  amalga 

oshirish va yanada rivojlantirish, xalq xo`jaligining barcha sohalarini zamonaviy 

talablar  asosida  tashkil  etish  uchun  texnika  yangiliklaridan  foydalanish  zarur. 

Texnika  asbob-uskunalaridan  to`g`ri  va  unumli  foydalanishni  maktab  davridan 

o`rgatish maqsadga muvofiq bo`lar edi. 

 

            Foydalanilgan adabiyotlar 

1.A.I.Xonboboev, N.A.Xalilov «Umumiy va elektronika asoslari»             

 Toshkent  «O`zbekiston» 2000.y 

2. I.P. Kopilov «Elektricheskie mashini» Moskva 2000.g 

3. B.N.Sergenkov, V.M.Kiselev, N.A.Akimova «Elektricheskie mashini:        

  Transformatorı» Moskva 1989.g 

4.B.F.Tokarev «Elektricheskie mashini» 1990.g 

5. I.N.Bulgakov «Gruppı soedineniya transformatorov» Moskva 1955.g 

6.A.S.Karimov, M.M.Mirxaidarov «Nazariy elektrotexnika» Toshkent  

 1959.y 

7.L.S.Jdanov, V.A.Maranjyan «Fizika kursi» Toshkent 1959.y