O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

2. To’g’ri fikrlashning asosiy qonunlari
Tafakkur qonuni – fikrlar o’rtasidagi zaruriy aloqa. Tafakkur qonunlari to’g’ri fikr 
yuritishning muhim tamoyillari sifatida. Fikrning chinligi (haqiqatligi) va uning shakl 
jihatdan to’g’ri qurilishi. 
To’g’ri tafakkurning asosiy belgilari: fikrning aniq ma’noga ega bo’lishi, izchil va 
ziddiyatsiz qurilishi, asosliligi. Ayniyat qonuni. Nozidlik qonuni. Uchinchisi istisno 
qonuni. Yetarli asos qonuni. Tafakkur qonunlarining o’zaro aloqasi. Tafakkur 
qonunlariga rioya qilish – bilishda haqiqatga erishish sharti.
 
3. Tafakkurning asosiy shakllari 
 
Tushuncha 
- 
tafakkur shakli sifatida. Predmetning xossalari predmet belgilari 
sifatida. Tushuncha – predmetlarning umumiy, muhim belgilarini aks ettiruvchi mantiqiy 
shakl. 
Tushunchaning mazmuni va hajmi.
Tushunchaning mazmuni – predmetning 
muhim belgilarini ifoda qiluvchi mantiqiy vosita.Tushunchaning hajmi. Tushunchaning 
mazmuni va hajmi o’rtasidagi teskari nisbat qonuni. . 

---

67 
Tushunchalar o’rtasidagi munosabatlar.
Taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan 
tushunchalar. Sig’ishadigan va sig’ishmaydigan tushunchalar. Sig’ishadigan tushunchalar 
o’rtasidagi munosabatlar: moslik, qisman moslik va buysunish. Sig’ishmaydigan 
tushunchalar o’rtasidagi munosabatlar: birga buysunish, qarama-qarshilik , zidlik. 
Tushunchalarni ta’riflash (definisiya)
ning maqsadi va tuzilishi. Ta’riflash qoidalar 
va ularni buzganda kelib chiqadigan mantiqiy xatolar. Ta’riflashning ilmiy bilish va 
amaliy muhokama yuritishdagi ahamiyati. 
Tushunchalarni bo’lish
ining maqsadi va tuzilishi. Bo’lishning turlari: belgining 
o’zgarishiga bog’liq holda bo’lish, dixotomik bo’lish. Bo’lish qoidalari vaularni bo’lishda 
uchraydigan mantiqiy xatolar. 
Hukm
 
tafakkur shakli sifatida. Hukmning tarkibi va asosiy xususiyatlari. Hukm va 
gap. Oddiy va murakkab hukmlar. 
Oddiy hukm
tarkibi. Oddiy hukmlarning predikat mazmuni, miqdori , sifati 
bo’yicha turlari. Ayiruvchi va istisno etuvchi hukmlar. Hukmlardagi terminlar hajmini 
aniqlash.
Murakkab hukm,
 
uning turlari. Murakkab hukmlarni hosil qiluvchi mantiqiy 
bog’lamalar. Biriktiruvchi (kon’yunktiv) hukmlar. Ayiruvchi (diz’yunktiv) hukmlar. 
Shartli (implikativ) hukmlar. Yetarli va zaruriy shart tushunchalari. Ekvivalent hukmlar. 
Murakkab hukmlarning chin bo’lish shartlari. 
Modallik turlari va modallik hukmlari.
Modallik hukmlarining bilishdagi 
ahamiyati. 
Hukmlar o’rtasidagi munosabatlar.
Sig’ishadigan va sig’ishmaydigan hukmlar. 
Sig’ishadigan hukmlar o’rtasidagi munosabatlar: muqobillik, mantiqiy buysunish, qisman 
moslik (subkontrarlik). Sig’ishmaydigan hukmlar o’rtasidagi munosabatlar: zidlik 
(kontradiktorlik), qarama-qarshilik (kontrarlik). “Mantiqiy kvadrat” tushunchasi va 
sxemasi.
Xulosa chiqarishining umumiy mantiqiy tavsifi. Xulosa chiqarishning tuzilishi: 
asoslar, xulosa, asoslardan xulosaga mantiqan o’tish (xulosalash). Mantiqan kelib chiqish 
tushunchasi. Mantiqan zaruriy va ehtimoliy xulosa (to’g’riga o’xshash) chiqarishlar. 
Xulosa chiqarish turlari: deduktiv xulosa chiqarish, induktiv xulosa chiqarish, analogiya. 
A. Deduktiv xulosa chiqarish. 
Deduktiv xulosa chiqarish
tushunchasi. Deduktiv xulosa chiqarishda xulosaning 
asoslardan mantiqan kelib chiqishining zaruriy tasvirga egaligi. Xulosa chiqarish 
qoidalari tushunchasi.
B. Induktiv xulosa chiqarish. 
Induktiv xulosa chiqarish
tushunchasi. Induksiyaning tajriba natijalarini 
umumlashtirish bilan aloqasi. Induktiv xulosa chiqarish turlari: to’liq va to’liqsiz 
induksiya. 
To’liq induksiyaning xususiyatlari. 
Matematik induksiya tushunchasi. To’liqsiz 
induksiyaning tuzilishi, uning turlari: ommabop induksiya, ilmiy induksiya. Induktiv 
yo’l bilan hosil qilingan umumlashmalarning muammoligi. Mantiqiy ehtimollik 
tushunchasi. Induktiv umumlashmalarning asoslanganlik darajalari. 
Ommabop induksiya
ning mohiyati. Ommabop induksiya xulosasining ehtimollik 
darajasini oshirish shartlari.

---

68 
 
Ilmiy induksiya va sababiy aloqadorlik
. Sababiy aloqadorlikning asosiy 
xususiyatlari. Sababiy aloqadorlikni aniqlashning induktiv metodlari: o’xshashlik 
metodi, tafovut metodi, yo’ldosh o’zgarishlar metodi, qoldiqlar metodi.
V. Analogiya. 
Analogiya
 
bo’yicha xulosa chiqarishning mohiyati. Analogiya asosida xulosa 
chiqarish turlari: xususiyatlar analogiyasi va munosabatlar analogiyasi, qat’iy va qat’iy 
bo’lmagan analogiya. Qat’iy bo’lmagan analogiyada xulosa chin bo’lishi ehtimolligiini 
oshirish shartlari. Qat’iy analogiyada xulosaning ishonchliligi. Bilishda analogiya 
bo’yicha xulosa chiqarishning ahamiyati. Analogiya – modellashtirishning mantiqiy 
asosi.