|
2. To’g’ri fikrlashning asosiy qonunlari
Tafakkur qonuni – fikrlar o’rtasidagi zaruriy aloqa. Tafakkur qonunlari to’g’ri fikr
yuritishning muhim tamoyillari sifatida. Fikrning chinligi (haqiqatligi) va uning shakl
jihatdan to’g’ri qurilishi.
To’g’ri tafakkurning asosiy belgilari: fikrning aniq ma’noga ega bo’lishi, izchil va
ziddiyatsiz qurilishi, asosliligi. Ayniyat qonuni. Nozidlik qonuni. Uchinchisi istisno
qonuni. Yetarli asos qonuni. Tafakkur qonunlarining o’zaro aloqasi. Tafakkur
qonunlariga rioya qilish – bilishda haqiqatga erishish sharti.
3. Tafakkurning asosiy shakllari
Tushuncha
-
tafakkur shakli sifatida. Predmetning xossalari predmet belgilari
sifatida. Tushuncha – predmetlarning umumiy, muhim belgilarini aks ettiruvchi mantiqiy
shakl.
Tushunchaning mazmuni va hajmi.
Tushunchaning mazmuni – predmetning
muhim belgilarini ifoda qiluvchi mantiqiy vosita.Tushunchaning hajmi. Tushunchaning
mazmuni va hajmi o’rtasidagi teskari nisbat qonuni. .
Tushunchalar o’rtasidagi munosabatlar.
Taqqoslanadigan va taqqoslanmaydigan
tushunchalar. Sig’ishadigan va sig’ishmaydigan tushunchalar. Sig’ishadigan tushunchalar
o’rtasidagi munosabatlar: moslik, qisman moslik va buysunish. Sig’ishmaydigan
tushunchalar o’rtasidagi munosabatlar: birga buysunish, qarama-qarshilik , zidlik.
63
Tushunchalarni ta’riflash (definisiya)
ning maqsadi va tuzilishi. Ta’riflash qoidalar
va ularni buzganda kelib chiqadigan mantiqiy xatolar. Ta’riflashning ilmiy bilish va
amaliy muhokama yuritishdagi ahamiyati.
Tushunchalarni bo’lish
ining maqsadi va tuzilishi. Bo’lishning turlari: belgining
o’zgarishiga bog’liq holda bo’lish, dixotomik bo’lish. Bo’lish qoidalari vaularni bo’lishda
uchraydigan mantiqiy xatolar.
Hukm
tafakkur shakli sifatida. Hukmning tarkibi va asosiy xususiyatlari. Hukm va
gap. Oddiy va murakkab hukmlar.
Oddiy hukm
tarkibi. Oddiy hukmlarning predikat mazmuni, miqdori , sifati
bo’yicha turlari. Ayiruvchi va istisno etuvchi hukmlar. Hukmlardagi terminlar hajmini
aniqlash.
Murakkab hukm,
uning turlari. Murakkab hukmlarni hosil qiluvchi mantiqiy
bog’lamalar. Biriktiruvchi (kon’yunktiv) hukmlar. Ayiruvchi (diz’yunktiv) hukmlar.
Shartli (implikativ) hukmlar. Yetarli va zaruriy shart tushunchalari. Ekvivalent hukmlar.
Murakkab hukmlarning chin bo’lish shartlari.
Modallik turlari va modallik hukmlari.
Modallik hukmlarining bilishdagi
ahamiyati.
Hukmlar o’rtasidagi munosabatlar.
Sig’ishadigan va sig’ishmaydigan hukmlar.
Sig’ishadigan hukmlar o’rtasidagi munosabatlar: muqobillik, mantiqiy buysunish, qisman
moslik (subkontrarlik). Sig’ishmaydigan hukmlar o’rtasidagi munosabatlar: zidlik
(kontradiktorlik), qarama-qarshilik (kontrarlik). “Mantiqiy kvadrat” tushunchasi va
sxemasi.
Xulosa chiqarishining umumiy mantiqiy tavsifi. Xulosa chiqarishning tuzilishi:
asoslar, xulosa, asoslardan xulosaga mantiqan o’tish (xulosalash). Mantiqan kelib chiqish
tushunchasi. Mantiqan zaruriy va ehtimoliy xulosa (to’g’riga o’xshash) chiqarishlar.
Xulosa chiqarish turlari: deduktiv xulosa chiqarish, induktiv xulosa chiqarish, analogiya.
A. Deduktiv xulosa chiqarish.
Deduktiv xulosa chiqarish
tushunchasi. Deduktiv xulosa chiqarishda xulosaning
asoslardan mantiqan kelib chiqishining zaruriy tasvirga egaligi. Xulosa chiqarish
qoidalari tushunchasi.
B. Induktiv xulosa chiqarish.
Induktiv xulosa chiqarish
tushunchasi. Induksiyaning tajriba natijalarini
umumlashtirish bilan aloqasi. Induktiv xulosa chiqarish turlari: to’liq va to’liqsiz
induksiya.
To’liq induksiyaning xususiyatlari.
Matematik induksiya tushunchasi. To’liqsiz
induksiyaning tuzilishi, uning turlari: ommabop induksiya, ilmiy induksiya. Induktiv
yo’l bilan hosil qilingan umumlashmalarning muammoligi. Mantiqiy ehtimollik
tushunchasi. Induktiv umumlashmalarning asoslanganlik darajalari.
Ommabop induksiya
ning mohiyati. Ommabop induksiya xulosasining ehtimollik
darajasini oshirish shartlari.
Ilmiy induksiya va sababiy aloqadorlik
. Sababiy aloqadorlikning asosiy
xususiyatlari. Sababiy aloqadorlikni aniqlashning induktiv metodlari: o’xshashlik
metodi, tafovut metodi, yo’ldosh o’zgarishlar metodi, qoldiqlar metodi.
V. Analogiya.
Analogiya
bo’yicha xulosa chiqarishning mohiyati. Analogiya asosida xulosa
chiqarish turlari: xususiyatlar analogiyasi va munosabatlar analogiyasi, qat’iy va qat’iy
64
bo’lmagan analogiya. Qat’iy bo’lmagan analogiyada xulosa chin bo’lishi ehtimolligiini
oshirish shartlari. Qat’iy analogiyada xulosaning ishonchliligi. Bilishda analogiya
bo’yicha xulosa chiqarishning ahamiyati. Analogiya – modellashtirishning mantiqiy
asosi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
