O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti tarix fakulteti

mavjud
ligini oldindan ko’rish imkonini berishidadir. 
Masalan, Maksvellning elektromagnit nazariyasi radio to’lkinlarining 
mavjud
ligini 
oldindan aytib bergan. Bu to’lkinlarni ancha vaqt o’tgandan keyin G. Gerts eksperimental 

---

164 
yo’l bilan qayd etgan. Xo’ddi shuningdek, Èynshteynning umumiy nisbiylik nazariyasi 
gravitatsiya maydonida yoro’glik no’rining ogishini bashorat kilgan. 
To’rtinchidan, ilmiy nazariya o’zida o’rganilayotgan predmet soxasiga oid barcha 
bilimlar 
o’rtasida 
mantikiy 
alokalarni 
o’rnatgani, 
yaxlit 
bir 
sistemada 
mo’jassamlantirgani va umumlashtirgani uchun uning obyektiv xakikatlik darajasi va, 
demak, ishonchlilik darajasi, ortadi. 
Beshinchidan, nazariya muammoni qo’yish, gipotezalarni yaratish, qonunlarni 
shakllantirish, goyalarni ilgari so’rish va asoslashdan iborat bilishning o’zok va 
mashakkatli yo’lini bosib o’tishning natijasi Bo’lganligi uchun, o’ bilishga xos 
qonunlarni aniklash, ularni o’rganish imkonini beradi. 
Nazariyani ko’rish mo’rakkab jarayon Bulib, ko’p xollarda bir kancha olimlarning 
xamkorlik kilishini takozo etadi. 
Dastlabki boskichda nazariyaning predmet soxasi va tadkikot yo’nalishi aniklanadi. 
Amaliy xayotimiz extiyojlari, o’ bilan o’zviy bog’liq Bo’lgan tadkikot maksadi va 
vazifalari Bunda mo’xim axamiyat kasb etadi. Shuningdek, predmet soxasi va tadkikot 
aspektini aniklashda berilgan soxaga oid bilimlarning ko’lami, cho’ko’rligi katta rol 
o’ynaydi. 
Nazariyani ko’rishning keyingi zaro’riy boskichi boshlangich asosni aniklashdir. O’ 
o’rganilayotgan soxaga oid eng asosiy tushunchalar, aksiomalar, gipotezalar yigindisidan 
iborat Bo’ladi. Nazariyaning boshka barcha tushunchalari, gipotezalari va qonunlari ana 
shu boshlangich asosdan dedo’ktiv yo’l bilan keltirib chiqariladi. Bunda, albatta, 
nazariyaning barcha tushunchalari-asosiylari va keltirib chiqariladiganlari, yangidan xosil 
kilinadiganlari mo’xim goya (yoki goyalar sistemasi) negizida birlashtirilishi kerak. 
Tabiiyki, nazariya ma’lum bir metod yordamida, ya’ni metodologik printsiplar, 
usullarni ko’llash asosida ko’riladi. 
£o’rilgan nazariya bilishning keyingi boskichlarida aniklashtiriladi, yangi faktik 
materiallar asosida mazmo’nan boyitiladi, qayta talkin kilinadi. 
Ilmiy nazariyaning jo’da ko’p turlari 
mavjud
. Ularni turli xil asoslarga ko’ra klassifikatsiya 
kilish (to’rko’mlash) mumkin. Xususan, ko’rilish metodiga ko’ra nazariyalarni to’rtta to’rga 
ajratish mumkin: 1) tajriba bilan ish ko’radigan fanlarning mazmo’ndor nazariyalari; 
2) gipotetik-dedo’ktiv (yoki yarim aksiomatik) nazariyalar; 3) aksiomatik nazariyalar; 
4) formallashgan nazariyalar.