O’zbekiston respublikasi xalq ta’limi vazirligi a. Qodiriy nomidagi jizzax davlat pedagogika instituti

Madaniy hayoti. Maqsadli tarzda olib borilgan arxeologik izlanishlar natijasida, 

O’rta Osiyo xalqlarining hayot tarzi, ularning urf odatlariga oid ko’plab moddiy va 

madaniy ashyolar qo’lga kiritildi. Yodgorliklardan topilgan uy ro’zg’or, qurol 

yarog’ va zeb-ziynat buyumlari, shuningdek, ular qadimiyatiga oid yozma 

manbalar ma’lumotlari O’rta Osiyo xalqlarining o’z xo’jaligi hayot tarziga xos 

madaniyat sohiblari bo’lganligidan shohidlik beradi.  

    Yunon  manbalarida O’rta Osiyo ko’chmanchi chorvador xalqlarining 

xo’jalik hayoti, turmush tarzi va urf udumlari haqida qimmatli ma’lumotlar 

berilgan

26

. O’rta Osiyo xalqlarida do’stlik, vafo va sadoqat juda qadrlangan. 

Bolalar hali go’dakligidayoq do’st tutintirilgan. O’rta Osiyo xalqlarining ma’naviy 

hayoti, dini ularning tasavvurlarida ham aks etgan. Ularning dinini ibtidoiy deb 

bo’lmaydi. Qang’uylar, jumladan, O’rta Sirdaryo bo’yi xalqlari zoroastrizm 

dinidagi xudolardan bo’lgan Farn ilohiga sig’inishgan. Ushbu iloha 

hukmdorlarning panohi va qo’riqlovchisi, shuningdek uy, oila, sog’liqni saqlovchi 

                                                 

24

 Геродот. История в девяти книгах.Книга четвертая. – М.: 1985. –С. 226-234. 

25

 Рахмон Н. Турк ҳоқонлиги. – Тошкент: А. Қодирий номидаги халқ меъроси нашриёти, 1993. –Б. 87. 

26

 Бойназаров Ф. Ўрта Осиёнинг антик даври. – Тошкент:  Ўқитувчи, 1989. –Б.50.  

---

 

24

xudo hisoblangan. Bu xudo qo’y ko’rinishida deb qabul qilingan

27

. Qovunchi 

madaniyati sohiblarida mashhur hind eposi Mahobxaratada ta’kidlangan ho’kiz 

(qora mol) ga sig’inish bilan bog’liq odatlar ham mavjud bo’lgan. Xitoy yilnomasi 

“Veyshu”da turklar diniga xos bir nechta aqidalar ko’rsatilgan

28

.  

Manbalarda O’rta Osiyoliklarning quyoshga, ajdodlar arvohiga, butun xalqqa 

tegishli bo’lgan ko’k ruhi (tangri), ga sig’inish va tog’lar, suv manbalari (daryo va 

ko’llar) ga topinish kabi diniy marosimlari eslatiladi. Chorvadorlarning udum va 

marosimlari haqida Mahmud Qoshg’ariyning “Devonu lug’otu turk” asarida ham 

ko’p ma’lumotlar berilgan. ”Unda tun kun topun tangriga buyinmag’il korkun 

angar iymani o’ynamag’il”, ya’ni kecha kunduz ulug’  tangriga ibodat qil yo’ldan 

ozib adashma, xudodan qo’rq, undan uyal degan jumlalarni o’qish mumkin. Bunda 

xudo sifatida Ko’k Tangriga e’tiqod ta’kidlanmoqda. Ko’k Tangriga sig’inish - 

O’rxun bitiklarida ham qayd etilgan: “Avval yuqorida moviy osmon, quyida qora 

yer bo’lgan. Ular o’rtasida inson bolalari paydo bo’ldi”. Osmon ruhi deganida 

aynan Ko’k Tangrini anglaganlar. Ko’kka qurbonlik keltirish odati turkiy 

xalqlarda, hatto XIX asr oxirlarida ham bo’lgan.  

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                                 

27

 Литвинский Б.А. Кангюйско-сарматский фарн.. –С.74. 

28

 Сагдуллаев А.С. Ўзбекистон тарихи. –Т.: Университет, 1999. –Б. 41. 

---

 

25