O`zbekiston respublikasi xalq ta’limi

ish yuritish, “ish yuritish” fani, fanning maqsadi, fanning vazifalari, davlat tili, «Davlat tili haqida»gi Qonun, ish yuritish hujjati

Bugun mamlakatimizda ma’naviyـma’rifiy islohotlar davlat siyosatining ustuvor yo‘nalishi deb e’lon qilinib, bu borada ko‘lamli ishlar amalga oshirilmoqda. Ta’kidlash joizki, milliy ma’naviyatni ona tilidan ayri holda tasavvur etib ham bo‘lmaydi. Chunki xalqning ruhiyati, tabiati, butun borlig‘i uning tilida aks etadi. Shuning uchun ham insonning ma’naviy kamolotida ona tilining o‘rni beqiyosdir.

Har bir kishi kundalik so‘zlashuv tilidan tashqari, rasmiy – ish yuritish tilini ham bilishi kerak. Chunki oddiy ishchimi, dehqonmi, tadbirkormi yoki ziyolimi, baribir hech bo‘lmaganda ariza, tilxat, ishonchnoma yozishiga to‘g‘ri keladi. U yoki bu darajadagi korxona, muassasa va barcha tashkilot rahbarlarining faoliyatlarini esa ish yuritish qog‘ozlarisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. Shuning uchun ham «Davlat tili haqida»gi qonunimizning o‘zak moddalari (8ـ14ـmoddalar) da ish yuritishning tilga aloqador jihatlari qoidalashtirilgan.
«Ish yuritish» fanini oliygohlarda o‘qitilishdan maqsad va vazifalar shuki, talabalarni ish yuritish hujjatlarini to‘liq va bexato yozish hamda to‘ldirishga o‘rgatishdan iboratdir. Ijodkor talabalarni ish yuritish fanining nazariy va amaliy uslublari bilan tanishtirish hamda ularga ish yuritish qoidalarini chuqur o‘rgatishni, ish yuritish masalalari va uslublari, ularning turli ko‘rinishlarini, ish yuritish qoidalarini to‘liq o‘rgatishni asosiy maqsad qilib oladi.
Barchaga ma’lumki, har qanday hujjat muayyan axborotni u yoki bu tarzda ifodalash uchun xizmat qiladi, demak, har qanday hujjatdagi birlamchi va asosiy unsur bu − tildir. Albatta, bunda til qonun-qoidalariga rioya qilish kerak.
O‘zbekiston Respublikasining «Davlat tili haqida»gi Qonuni o‘zbek tilining siyosiyـijtimoiy maqomini ta’minlaydi va uning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratadi. Xususan, ushbu qonunning 8ـ9ـ10ـmoddalarida hujjatlarning davlat tilida tayyorlanishi, boshqaruv organlari, muassasa, korxona va tashkilotlarda ish davlat tilida yuritilishi ta’kidlangan. Shu maqsadda talabalarning o‘zbek tilini milliyـma’naviy qadriyat sifatida puxta egallashi, o‘z fikrini yozma shaklda to‘g‘ri ifodalay olishi, nutqiy savodxonlikka erishish, hujjat matnlarini tuzish ko‘nikmalarini shakllantrish asosiy vazifalardan biri hisoblanadi. Ushbu maqsadda til me’yorlari, matn qurilishi, hujjat turlari va ularning tarkibiy qismlari, to‘g‘ri hujjatlashtirish yo‘llari kabi masalalar yuzasidan ma’lum bilimlargi ega bo‘lish kerak bo‘ladi. Buning uchun «Til va nutq», «Yozma nutq savodxonligi», «Adabiy til me’yorlari», «Nutqning uslubiy shakllari», «Matn turlari va tarkibi», «Hujjat turlari va ish yuritish asoslari» kabi qo‘shimcha mavzularda nazariy bilimlarni oshirish, nutqiy savodxonlik bo‘yicha amaliy ko‘nikmalarni mustahkamlash asosiy masalalardan biridir.
Ish yuritishning bevosita asosini hujjatlar tashkil qiladi. Mazmunan, hajman va shaklan xilmaـxil bo‘lgan hujjatlar kattaـyu kichik mehnat jamoalarining, umuman, kishilik jamiyatining uzluksiz faoliyatini tartibga solib turadi. Zero, hujjatlar kechagina paydo bo‘lgan narsa emas. Kishilik jamiyati shakllanishi bilanoq o‘zaro munosabatlardagi muayyan muhim holatlarni muntazam va qat’iy qayd etib borishga ehtiyoj sezganlar. Ana shu ehtiyojga javob sifatida, tabiiyki, ilk, ibtidoiy hujjatlar yuzaga kelgan.
Bobilning miloddan avvalgi 1792-1750-yillardagi shohi Hammurapining adolatpesha qonunlar majmui, undan ham qadimroq Shoh Ur-nammu (mil.avv. 2112-2094-yillarning qonunlari) va boshqa manbalarning mavjudligi hujjatlar deb ataladigan tartibot vositalarining nechog‘lik olis va murakkab tarixga ega ekanligini ko‘rsatadi. Albatta, kishilik jamityaining taraqqiyoti ijtimoiy iqtisodiy tuzumlarning almashinib borishi, aniqrog‘i, kishilar o‘rtasida ijtimoiy-iqtisodiy va siyosiy munosabatlaring takomillashib borishi barobarida hujjatlar ham takomil topib borgan. Bugungi kunda fanga tariximizning turli davrlarida Urxun-Enasoy, so‘g‘d, Eski uyg‘ur, arab va boshqa yozuvlarda ish yuritish olib borilganligi yozma manbalardan ma’lum. Sharqda X–XIX asrlarda yorliq, farmon, noma, bitimlar, arznoma, qarznomalar, vasiqa, tilxat yoki mazmunan shunga yaqin hujjatlar keng tarqalgan.
Yorliqlar mazmunan xilmaـxil bo‘lgan: xabar, tavsif, farmoyish, bildirish, tasdiqlash va hokazolar.
To‘xtamishxonning 1393-yilda polyak qiroli Yagayloga yo‘llagan yorlig‘i, Temur Qutlug‘ning 1397-yildagi yorlig‘i, Boburning otasi Umarshayx Mirzoning marg‘ilonlik Mirsaidaxmad ismli shaxsga 1469-yilda bergan yorlig‘i, Toshkent hokimi Yunusxo‘janing 1797-yil 2-iyunda Peterburgga Rossiya podshosiga o‘z elchilari orqali yuborgan yorlig‘i va boshqalarni misol keltirib o‘tish mumkin.
Mazkur davr yorliqlarida o‘ziga xos lisoniy qolip shakllangan, yorliqlar matni jihatidan an’anaviy tarkibiy qismlarga ega bo‘lgan. Masalan, eslab o‘tilgan yorliqlarning birinchisi, − «To‘xtamish so‘zum Yag‘aylaga» deb, ikkinchisi «Temur Qutlug‘ so‘zum» deb, uchinchisi esa «Sulton Umarshayx Bahodir so‘zum» deb boshlangan. Bayonda ham muayyan qolip bor. Shuningdek, albatta, yorliq raqam qilingan. Sana va joyi ko‘rsatilgan.
XIX asr Qo‘qon xonligida keng tarqalgan hujjatlardan biri - «patta»lardir. Pattada ma’lum kishiga muayyan miqdordagi pul, mahsulot, urug‘, don yoki boshqa narsalarni berish lozimligi haqidagi ma’lumot bo‘lgan. Patta matnlarida ham o‘ziga xos doimiy tarkib va muayyan nutqiy qolip turg‘unlashgan. Umuman, o‘tmish hujjatlaridagi muayyan turg‘un tarkib va nutqiy qolip o‘zbek hujjatchiligi uzoq tarixiy tajriba va tadrijiy takomil mahsuli ekanligining dalilidir.
Markaziy Osiyo hududidan topilgan qadimgi madaniy obidalar, turli moddiy jismlarga bitilgan ma’lumotnomalar ajdodlarimizning qadimdan o‘ziga xos hujjatchilik an’analariga rioya qilganliklaridan dalolat beradi. O‘rta asrlarda ish yuritish huquqiy maqomga ega bo‘ldi, davlat mahkamasida munshaot tizimi shakllandi. Va qator hujjat turlari paydo bo‘ldi.
O‘zbek tilining rasmiy idoraviy til sifatida qo‘llanishi qoraxhoniylar hukmronligi davrida boshlandi. 20ـasrdan so‘ng o‘zbek xonlari va amirlari saroylarida yozilgan turli xil hujjatlar o‘ziga xos mazmuni, muayyan tartibi va nutqiy qolipi bilan ajralib turadi. Sho‘ro hukmronligi davrida o‘zbek va rus tillarida ish yuritish huquqi qonunlashtirilgan bo‘lsaـda amalda o‘zbek tilining ijtimoiy mavqei past edi. O‘zbekiston mustaqillikka erishgach, o‘zbek tilining davlat tili sifatidagi rasman ish yuritish maqomi mustahkamlandi.
O‘zbek hujjatchiligini shakllantirish va takomillashtirishdagi eng muhim masalalaridan biri – bu ish yuritishning tili va uslubi masalasi. Hujjat tayyorlash va rasmiylashtirishda, eng avvalo, o‘zbek tilining barcha asosiy qonunlarini ma’lum darajada tasavvur etish zarur. Har bir rahbar, boshqaruv muassasalarining xodimlari, umuman, faoliyati ish qog‘ozlarini tuzish bilan bog‘liq bo‘lgan har bir kishi o‘zbek tilining imlosini, tinish belgilari va uslubiy qoidalarini puxta egallagan bo‘lishlari kerak. Busiz bugungi taraqqiyotimiz talabalariga javob beradigan aniq, lo‘nda va teran mantiqli hujjatchilikni yaratib bo‘lmaydi. Hisobـkitoblarga qaraganda, boshqaruv sohasidagi xizmatchilar o‘z ish vaqtlarining 80 foizini hujjatlashtirish ishiga sarflar ekan. Ish yuritish o‘zbek tilida olib borilar ekan, agar mazkur xodimlar o‘zbek tili qonuniyatlaridan yaxshi xabardor bo‘lmasalar, bu ishda ijobiy natijaga erishish qiyin.
Hujjat nomlarini o‘zbek tilining o‘z imkoniyatlari asosida shakllantirib borish hujjatchilikdagi so‘z va iboralarini o‘zbekcha muqobilini izlab topish va amaliyotga kiritish bugungi kunning eng dolzarb talabidir.
Hujjatlar rasmiy munosabatlarni ifodalovchi va qayd etuvchi rasmiy yozma vositalar sifatida axborotni xolis aks ettirmog‘i lozim. Shuning uchun hujjatlar tilida so‘z va so‘z shakllarini qo‘llashda muayyan chegaralanishlar mavjud. Hujjat matni aniqlik, ixchamlik, lo‘ndalik, mazmuni to‘liqlik kabi talablarga javob berishi lozim. Bunday talablarga javob bera olmaydigan hujjat chinakam hujjat emas. Bunday hujjat ish yuritish jarayoniga xalaqit beradi, uning samaradorligini keskin pasaytiradi. Hujjatlarning mohiyati va maqsadiga muvofiq ravishda ularda so‘roq va undov gaplar deyarli qo‘llanmaydi. Asosan, darak va buyruq gaplar ishlatiladi. Hujjatlar matnini tuzishda turg‘unlashgan, qoliplashgan so‘z birikmalaridan ko‘proq foydalanish lozim. Hujjatlar matni birinchi shaxs yoki uchinchi shaxs tilidan yoziladi. Yakka rahbar nomidan yoziladigan farmoyish hujjatlari «buyruq, farmoyish va ko‘rsatmalar» birinchi shaxs tilidan bo‘ladi. Shuningdek, ayrim shaxslar tomonidan yoziladigan hujjatlar (ariza, tushuntirish xati) kabi ham birinchi shaxs birlik sonida yoziladi. Boshqa hujjatlar esa yo I shaxs ko‘plik sonida, yoki III shaxs birlik sonida rasmiylashtiriladi.
Har qanday hujjat, eng avvalo, axborot tashuvchi vositadir. Shunday ekan, hujjatning axborot sig‘imini kengaytirish, undagi fikrning teran mantig‘ini ta’minlash muhimdir. Ammo bunda me’yorga qat’iy va izchil amal qilmoq lozim. Hujjatdagi fikrni aniq, lo‘nda bayon qilishda xat boshi ya’ni abzasning ahamiyati katta. Har bir yangi alohida fikr xat boshi bilan ajratilishi, bir xat boshidan ikkinchi xat boshidagi matn 4-5 jumladan oshmasligi maqsadga muvofiqdir. Hujjatchilikda imlo va tinish belgilari masalasiga alohida e’tibor qilish kerak. Savodli yozilgan hujjatgina o‘z vazifasini mukammal bajarish mumkin. Hujjatning nomini yozishda bizda har xillik mavjud. Xususan, ba’zan kichik xarf bilan, ba’zan bosh harf bilan yoziladi. Hujjatning nomi bo‘lgani uchun uni bosh harf bilan yozgan ma’qul. Biroq hujjatning nomi bo‘lgani uchun undan so‘ng nuqta qo‘yish joiz emas. Xuddi sarlavhalardagi kabi.
Boshqaruv jarayonining murakkabligi va serqirraligiga qarab, hujjatlar ham xilmaـxil va juda ko‘p bo‘ladi. Hujjatlarning maqsadi, yo‘nalishi hajmi, shakli va boshqa bir qator sifatlari ham turlicha bo‘ladi. Shunday ekan, hujjatlar tiliga bo‘lgan umumiy talablar bilan bir qatorda har bir turkum hujjatlar tuzish ishiga qo‘yiladigan ko‘pgina lisoniy talablar ham mavjud. Ma’lum turdagi hujjat, albatta, o‘ziga xos lisoniy xususiyat va sifatlar bilan belgilanadi. Bu xususiyat va sifatlarni har taraflama to‘liq bilmasdan turib, mukammal hujjatchilikni yaratish haqida gap ham bo‘lishi mumkin emas.
Shuning uchun bu o‘rinda hujjatlar tasnifi masalasi alohida ahamiyat kasb etadi. Ish yuritish hujjatlari, ichki va tashqi hujjatlarga hamda sodda va murakkab hujjatlarga bo‘linadi. Hujjatlar tegishlilik jihatiga qarab, xizmat yoki rasmiy hujjatlar va shaxsiy hujjatlarga ajratiladi.
Hujjatshunoslikdagi an’anaga ko‘ra, ish yuritishdagi hujjatlar, eng avvalo, yaratilish o‘rniga ko‘ra ikki xil bo‘ladi.
Ichki hujjatlar: bunday hujjatlar ayni muassasaning o‘zida tuziladigan va shu muassasa ichida foydalaniladigan hujjatlardir.
Tashqi hujjatlar: bunday hujjatlar muayyan muassasaga boshqa tashkilot yoki ayrim shaxslardan keladigan hujjatlarga aytiladi.
Hujjatlar mazmuniga ko‘ra ikki turli bo‘ladi:
1. Sodda hujjatlar birgina masalani o‘z ichiga oladi.
2. Murakkab hujjatlar ikki yoki undan ortiq masalani o‘z ichiga oladi.
Hujjatlarning tayyorlanish xususiyati va darajasi ham benihoya muhimdir. Bu jihatiga ko‘ra hujjatlar quyidagicha tasniflanadi:
Qoralama;
Asl nusxa;
Nusxa;
Ikkinchi nusxa (dublikat);
Ko‘chirma.
Deyarli hamma hujjatlar dastlab qoralama nusxada tayyorlanadi, bu hujjat muallifi, ya’ni tayyorlovchining qo‘lyozma dastlabgi nusxasidir.
Bu nusxa tuzatilib, qayta ko‘chirilishi mumkin. Aytish kerakki, qoralama hujjat huquqiy kuchga ega emas. Hozirgi kunda hujjatlar quyidagicha tasniflangan:
Tashkiliy hujjatlar;
Farmoyish hujjatlar;
Ma’lumotـaxborot hujjatlari;
Xizmat yozishmalari.
Hujjatlar tegishlilik jihatiga ko‘ra, xizmat yoki rasmiy hujjatlar va shaxsiy hujjatlarga ajratiladi. Xizmat hujjatlari tayyorlanishiga ko‘ra muassasa yoki mansabdor shaxslarga tegishli bo‘lsa, shaxsiy hujjatlar yakka shaxslar tomonidan yozilib, ularning xizmat faoliyatlaridan tashqaridagi yoki jamoat ishlarni bajarish bilan bog‘liq masalalarga tegishli bo‘ladi.

Mustahkamlash uchun savol va topshiriqlar

1. 
   Rasmiy nutq uslubi haqida so‘zlang.
   
2. 
   Ish yuritish tarixi haqida so‘zlang.
   
3. 
   Ish yuritish hujjatlari tili haqida gapiring.
   
4. 
   Ish yuritish hujjatlari uslubi qanday xususiyatlarga ega.
   
5. 
   Ish hujjatlarining turlarini sanang.
   

TAVSIYA ETILADIGAN ADABIYOTLAR

Asosiy adabiyotlar:

1. 
   Karimov I. Yuksak ma’naviyat – yengilmas kuch. – Toshkent: Ma’naviyat, 2008.
   
2. 
   Begmatov E., Mamatov A. Adabiy norma nazariyasi. 1- qism. – Toshkent: Navro‘z, 1997.
   
3. 
   Kaykovus. Qobusnoma. To‘ldirilgan ikkinchi nashri. – Toshkent: O‘qituvchi, 2006.
   
4. 
   Mahmudov N. O‘qituvchining nutqi madaniyati. – Toshkent: Alisher Navoiy nomidagi O‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 2007.
   
5. 
   Karnegi D. O‘z-o‘ziga ishonch hosil qilish va omma oldida so‘zlash san’ati. – Toshkent: Yangi asr avlodi, 2010.
   
6. 
   Qo‘ng‘urov R., Begmatov E., Tojiev Yo. Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. – Toshkent: O‘qituvchi, 1992.
   

Qo‘shimcha adabiyotlar:

7. 
   Avloniy A. Turkiy guliston yoxud axloq. – Toshkent: O‘qituvchi, 1992.
   
8. 
   Mahmudov N. Tilimizning tilla sandig‘i. – Toshkent: G‘afur G‘ulom nomidagi nashriyot-matbaa uyi, 2012.
   
9. 
   Rustamiy A. Adiblar odobidan adablar. – Toshkent: Ma’naviyat, 2003.
   
10. 
    Ona tili – davlat tili. – Toshkent: Adolat, 2004.
    
11. 
    A’lamova M. Nutqda aks yetar bir olam boylik. – Toshkent: O‘qituvchi, 1989.
    
12. 
    Rustamov A. So‘z xususida so‘z. – Toshkent: Yosh gvardiya, 1989.
    
13. 
    Qilichev E., Nutq madaniyati va uslubiyat asoslari. – Buxoro, 2003.
    
14. 
    Mahmudov N., Rafiev A., Yo‘ldoshev I. Nutq madaniyati va davlat tilida ish yuritish. – Toshkent: Cho‘lpon, 2012.
    
15. 
    Jumaxo‘ja N.A. Istiqlol va ona tilimiz. – Toshkent: Sharq, 1998.
    
16. 
    Saidov U. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati. – Toshkent: Akademiya, 2007. –B. 224.
    
17. 
    Tojiev Yo., Mallaboev M.. O‘zbek nutqi madaniyati va uslubiyat asoslari. – Toshkent: Iqtisodiyot, 2006.
    
18. 
    O‘zbek orfografiyasining asosiy qoidalari. – Toshkent, 1956.
    
19. 
    Rahmatullaev Sh.. O‘zbek tilining yangi alifbosi va imlosi. –Toshkent: Universitet, 2002. –B. 53.
    
20. 
    Nazarov K. O‘zbek tili punktuatsiyasi, – Toshkent: Universitet, 1996, 39- b.
    
21. 
    Inomxo‘jaev S. O‘tmish sharq notiqligi. – Toshkent: Bilim, 1972.
    
22. 
    Badiiy uslub va tilning ifoda vositalari. – Samarqand, 1994.
    

Internet ma’lumotlari:
23. www.ziyo.net
24. www.thinsan.com
25.www. uforum.uz
26. www.literature.uz