O’zbekiston respublikasi xalq ta’lim vazirligi muqimiy nomidagi qo’qon davlat pedagogika instituti boshlang’ich ta’lim metodikasi kafedrasi



Download 0,82 Mb.
Pdf ko'rish
bet10/70
Sana31.12.2021
Hajmi0,82 Mb.
#268674
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   70
Bog'liq
ozbek orfografiyasi va punktuatsiyasi

Tarixiy--an’anaviy  tamoyil.  So‘z  va  morfemalarning  yozuvda  qadimdan 

odat  bo‘lib  qolgan  shaklda  yozilishi  imloning  tarixiy-an‘anaviy  tamoyili  deb  ataladi. 

Bu  tamoyilda  so‘zlarning  yagona  shakli  va  talaffuzi  e‘tiborga  olinmaydi.  So‘zlar 

hozirgi  holatiga  qarab  emas,  balki  qadimdan  an‘ana  tusiga  kirib  qolgan  qoidalar 

asosida  yoziladi.  Masalan  fikr,  qadr,  aql,  ilm  so‘zlari  talaffuzda  i  tovushi  orttirilgan  

holda  fikir,  qadir,  aqil,  ilim  tarzida  aytiladi.  Ammo  tarixiy  -an‘anaviy  tamoyil 

bo‘yicha bu so‘zlar i tovushisiz yoziladi. 

Tarixiy-an‘anaviy  tamoyilga  ko‘ra  yoziladigan  so‘zlarga  misol  sifatida 

quyidagilarni  ko‘rsatish mumkin: 

1.  O‘zbek  tilidagi  o‘zlashma  so‘zlarda ko‘pincha ikki undosh tovush yonma-

yon  keladi.  Bular  talaffuz  qilinganda  ikki undosh orasida qisqa i unlisi paydo bo‘ladi. 

Ammo  bu  imloda  hisobga  olinmaydi.  So‘zlar  an‘anaga  muvofiq  avvalgi  shakllari 

bo‘yicha  yozila  beradi:  fahm,  sharm,  fasl,  lahm,  hatm,  nasl,  muhr,  jabr,  vazn,  mehr, 

zulm,  ayb, kibr, vasl, vazn, husn, sinf, jahl,  naqsh, rasm kabilar. 

2.  So‘z  o‘zaklarida  ikki  unlining  qator  kelishi  aslida  o‘zbek  tiliga  xos 

xususiyatlardan  emas.  SHuning  uchun  og‘zaki  nutqda  doim,  oila,  rais,  oid,  doira, 

maishat,  qoida,  doir,  shoir,  suiqasd,  Noila,  Naima,  Raisa,  Said,  Saida kabi so‘zlarda 

ikki  unli  orasiga  bir  y  undoshi  orttirib  talaffuz  qilinadi.  Ammo  bu  xil  so‘zlar  imloda 

tarixiy  an‘anaga muvofiq – y tovushisiz yozila  beradi. 

3.  Hozirgi  o‘zbek  adabiy tilida ba‘zi bir qo‘shimchalar ham tarixiy -an‘anaviy 

tamoyil  asosida yozilishi  mumkin: 

1)  sifatdosh  yasovchi  -r  (-ar)  qo‘shimchasining  -ur  shakli  mumtoz 

adabiyotimizda  keng  qo‘llanilgan.  Bu  shakl  she‘riy  asarlarda  hozir  ham  uchrab 

turadi:  Jismimiz  yo’qolur,  o‘chmas nomimiz, G‘alaba to‘yida bo‘larmiz biz ham. (H. 

Olimjon).  Agar  kuylar  esa  sho‘x  dilrabolar,  havolardan  kelur  dilbar  navolar  (Vosit 

Sa‘dulla). 

2)  buyruq  -istak  mayli  qo‘shimchasi  -gin  o‘tmishdagi  an‘anaga  ko‘ra  ayrim 

hollarda  -gil  shaklida  yoziladi:  Dilrabo,  hijronni  mendan  so’rmagil,  gul  o‘zing 

bo‘stonni mendan so’rmagil (H. YAhyoev). 

3)  hozirgi  o‘zbek  tilida  chiqish  kelishigi  qo‘shimchasi    adabiy  me‘yorga 

muvofiq - dan shaklida yoziladi. SHu bilan birga she‘riy asarlarda ba‘zan o‘tmishdagi 



 

- 17 - 


shakliga  muvofiq  -din  tarzida  ham  ishlatiladi:  Senga  baxtdan  taxt  talarman,  Toledin 

boshingga toj, Mulki  husningga  omonlik,  Toju taxtingga  rivoj  (E. Vohidov). 

4)  harakat  nomi    qo‘shimchasi  -moqning  -mak  shaklida  yozilishi ham  tarixiy 

an‘anaga  muvofiqdir:  YUzlarimni  ko’rmak  istasang,  Osmondagi  oyga  boq, 

Ko‘zlarimni  ko’rmak  istasang,  Osmon  to‘la  yulduzga  boq,  Gar  o‘zimni  ko’rmak 

istasang, YOvni engib zafar bilan  qayt (Uyg‘un). 

Bundan  tashqari,  -dir  qo‘shimchasining  ayrim  hollarda  -dur,  -ga 

qo‘shimchasining  -g‘a,  -gani  qo‘shimchasining  -gali,  -mi  affiks  yuklamasining  -mu 

shakllarida  yozilishi  ham    tarixiy  -an‘anaviy  tamoyilga  ko‘radir:  boshindadur, 

ko‘rinadur,    yoshindadur,  qoshindadur;  qo‘lg‘a,  yo‘lg‘a,  g‘amg‘a;  ko‘rgali,  

kuydirgali,   o‘qigali, tergali;  sog‘indingmu, keldingmu,  qoldimu, yozdimu kabi. 

SHuningdek,  u,  bu  ,  shu,  o‘sha  olmoshlari  eski  o‘zbek  tilida  ul,  bul,  shul, 

o‘shal  shakllarida  ishlatilgan.  Bu  shakllar  hozirgi  o‘zbek  adabiy  tilida  ham  uchrab 

turadi: O’shal kun kelur (qo‘shiqdan). Tushda ko‘rdim ul parini ey sabo uyg‘otmagil 

(E. Vohidov). 


Download 0,82 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   6   7   8   9   10   11   12   13   ...   70




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish