O`zbеkiston rеspublikasi xalq ta'lim vazirligi a. Qodiriy nomli jizzax davlat pеdagogika instituti pedagogika – psixologiya fakul`teti

2. Kar bolalalar maktabidan mehnat ta’limi darslarini tashkil etish va 
ularga qo’yiladigan talablar 
O’zbekiston Respublikasining “Ta’lim to’g’risida”gi qonun va qarorlar, 
Kadrlar tayyorlash milliy dasturi asosida O’zbekiston Respublikasi vazirlar 
maxkamasining 1999 yil 16 avgust 390 sonli qarorida tasdiqlangan umumiy o’rta 
ta’limning davlat ta’lim standartlari asosida maxsus maktab internatlarining davlat 
ta’lim standartlari asosida maxsus maktab, internatlarining o’ziga hos korreksion 
ta’lim xususiyatlarini hisobga olgan holda nuqsonli bolalar va o’smirlarni 
o’qitishni amalga oshirish asosiy maqsad qilib qo’yilgan.
Kar bolalar maktablaridagi ta’lim jarayonida o’quvchilarning og’aki 
nutqining shakllanishi va mehnatga tayyorlash katta ahamiyatga ega. Bu karlar 
maktabidagi asosiy vazifalaridan bir deb qaralib buni amalga oshirishning o’ziga 
xos xususiyatlari bor.
Kadrlar tayyorlash milliy dasturiga muvofiq maktablarining ta’lim dasturlari 
va darsliklarini isloh qilish umumiy o’rta maxsus maktab internatlari ta’limning 
sifat jihatdan yangi tizimni yaratish, o’quvchilarni o’rta maxsus va kasb – hunar 
ta’limga tayyorlash maqsadida ayniqsa mehnat ta’limi fanida o’quvchilarda 
mehant ko’nikmalarini fiklashga ongli munosabatni hosil qilish muhim masala 
bo’lib qoladi. 
Ulug’vor ishlarning asosi quvonch, ilhom va ijod manbai – mehnadir. Buni 
hisobga olib maktabda mehnat ta’limi fani bo’yicha amaliy ishlar maktab ta’lim 
standartini ishlab chiqish shunga o’quvchilar va o’qituvchilarni qa’tiy amal 
qilishlarini belgilab oldi. 
Mehnat ta’limi karlar maktabi o’quv tarbiya jarayonining mehnatda inson 
harakteri xulqi shakllanadi, jamoada ishlash, do’stlik xissi o’zaro yordam hisslari 
o’rganiladi. Karlar maktabida mehnat ta’lim fan sifatida barcha sinflarda o’tiladi.
1 bosqich – boshlang’ich sinflarda fan amaliy ta’lim hisoblanadi. Vazifasi: kar 
o’quvchilarni bilish jarayonlarni komunikasiya tamoyili nutqini o’sitirish, hayotiy 
tushunchalarni shakllantiradi.

---

Pedagogik amaliyot turlari turli xildir, moddelashtirish. Kirish, yasash, 
aplekasiya, lepka, mato bilan ishlash, mozeyka, turli materiallar bilan ishlash.
Mehnat darslarini tashkil etish va o’tkazish metodikasi:
Vazifalar: a) tavsiya etilgan materiallarni o’rganish va u yoki bu masalalari 
bo’yicha shaxsiy nuqtai nazarni qo’shimcha materiallarni belgilash. B) tavsiya 
qilingan materiallarni maktablararo o’quv ishlab chiqarish kompenatlari yoki hunar 
texnik bilim yurtlarining ish tajribasidan olingan ma’lumotlar bilan to’ldirish.
1. Amaliy bajariladigan asosiy vazifalar. Qo’yilgan maqsadga ko’ra amaliy 
ishlarni tadqiqiy va ko’rsatmali turlarga bo’lish, har bir ishning dars davomidagi 
o’rni. Amaliy ishlarni o’tkazish ishlari: yalpi o’rganuvchan, grafik shakllar. 
Tadqiqot ishlarini tashkil qilish va ularni o’tkazish metodikasi. Tadqiqot 
natijalardani darsning keyingi bosqichlarda foydalanish. Tadqiqot ishlariga 
tayyorgarlik tavsif. Ana shu ishlarni o’tkazishda ta’lim oluvchilarning faoliyatini 
baholash.
2. Umumiy ko’rsatmali amaliy ishlarni tashkil qilish va o’tkazish metodikasi. 
Ko’rsatmali ishlarining natijalaridan keyingi o’quv jarayonida foydalanish. 
Umumiy ko’rsatmali amaliy ishlarni o’tkazishda ta’lim oluvchilarning bergan 
baxosi.
3. O’zgruvchan grafik bo’yicha ko’rsatmali ishlarni tashkil etish va o’tkazish 
metodikasi. O’zgaruvchan grafik asosida o’tkaziladigan ishlar maqsad va 
vazifalarning mohiyatini tushuntirish. Ishlarga ko’rsatamali kartochkalar tuzish. 
O’zgaruvchan grafik bo’yicha loboratoriya ishlarini bajarishda tayyorlanadigan 
hisobotlarga qo’yiladigan talablar. Bajariladigan ishlarga va o’quvchilarga baho 
qo’yish. 
4. Moddiy bazaga, o’qish –o’qitishni muntazam olib borish uchun ishning 
qiyinligiga qarab vazifalarni bajarish shakllarini tashlash. 
5. Yalppi va o’zraguvchan grafik asosida bajariladigan ishlarning ijobiy va 
salbiy jihatlari.
6. Ta’lim oluvchilarinin ehtiyojlarini hisobga olib ayrim asosiy ilmiy 
tushunchalarining mohiyatini bayon qilib borish.

---

7. Kar o’quvchilarning mehnat fani bilan bog’liq texnik-texnologik 
tushunchalar.
O’qitish vositalari:
1.
O’qitishni vositalarini tasniflash. Texnik vositalarining ko’rsatmaliligini 
ta’mirlash. O’qitishda bilim va malakani nazorat qilishda dasturlashtirilgan 
qurilmalarning roli va o’rni. Ularning turlari dasturlashtirilgan honalar yakka 
tartibda foydalaniladigan mashinalar, o’qitish va nazorat qilishning eng 
oddiy vositalari. Dasturlashtirilgan qurilmalarini qo’llash nuqtai nazaridan 
shunday qurulmalarining har bir turiga boho berish. 
2.
Qizil doska – ko’rsatmalilikni ta’minlash vositasi. Sinf doskasidan 
foydalanishga qo’yiladigan asosiy talablar. O’quv vazifasiga materialiga 
mazmuniga, ishlab chiqarish bazasini texnika bilan ta’minlashiga 
trenajorlarning hozirgi talablariga mosligiga qarab, sinf taxtalaridan
foydalanishning didaktik jihatdan maqsadga muvofiqligiga yoki muvofiq 
emasligi. O’qitishning texnik vositalarini sotib olishni tashkil qilish.
Mehnat va kasb – hunarga yo’naltirish ishlarni rivojlantirishning asosiy 
vositalari qo’yidagicha.
1- bosqich: Maktabgacha ta’lim yoshidagi bolalarda mehnat bilan band 
bo’ladigan insonlarga, ularning mashg’ulotlariga, shuningdek qo’llaridan 
keladigan foaliyat turlari bo’yicha dastlabki mehnat ko’nikmalarini ijobiy hissiy – 
ta’sirchanligini shakllantirish.
2-bosqich: 1-4 sinflar – kichik maktab sinf o’quvichlarida bilishga oid va 
o’yin ko’rinishdagi ijtimoiy – foydali mehnat faoliyatini amalga tadbiq qilish 
orqali mehnat hurmati, uning inson hayotidagi jamiyatda tutgan o’rnini anglashini, 
ota-onaning kasblariga hamda ommaviy kasblarga bo’lgan qiziqishni rivojlantirish.
3-bosqich: 5-7 sinflar – o’smirlarda kasbiy yo’nalganligi bo’yicha kasb 
tanlash va jamiyatdagi o’z o’rnini topish bilan bog’liq bo’lgan qiziqishi, qobiliyati, 
ijtimoiy qadriyatlarining izlanuvchan – sinchkov ko’rinishlarini shakllantirish. 
4-bosqich6 8-9 sinflardan – o’quvchilarda kasbiy o’zlikni anglashni 
shakllantirish davri.

---

Ya’ni o’quvchilarini aniq bir kasbni tanlashning shaxsiy ma’noga egaligini 
tushunib yetishi qadriyatlar to’g’risidagi o’z tasavvurlarini, faoliyat sohasini 
tanlashning jamiyat maqsadlari bilan qiyoslay olishni shakllantirish zarur.
5-bosqich: akademik, lisey, kasb-xunar kolleji – 1 kurs o’quvchilari ijtimoiy 
kasbiy maqomni aniqlash, ya’ni aniq bir mehnat faoliyati sohasidagi bilim va 
ko’nikmalar haqida har taraflama tasavvurlarni shakllantirish ularni o’zlashtirishga 
kirishish, ishlab chiqarish mehnat jamoasining tartib qoida va qadriyatlarga 
qo’shilishni shakllantirish davri.
6-bosqich: oliy o’quv yurti talabalari – kasbiy faoliyatga kirishi. Bu kasbiy 
faoliyatga jiddiy tayyorgarlik hamda mehnat jamoasidagi ish va tajribani 
shakllantirish davri.
7-bosqich: Katta yoshdagi mehnat bilan band bo’lgan odamlar, ishsizlar – 
shaxsiy imkoniyatlar va oldingi kasbiy – ijtimoiy tajribalarning xisobga olgan 
holda zarurat bo’lganda boshqa kasbiy faoliyatga qayta yo’naltirish.
1-2 sinflar bo’yicha mehnat ta’limi fanidan qa’tiy amaliy ishlar maktab ta’lim 
standarti ro’yxatida belgilangan ishlar.
1-sinf: Qog’oz bilan ishlash.
1- urug’ soladigan qutucha yasash.
2-Qog’ozdan qayiqcha yasash.
3-Baliq tasvirini yasash.
4- Qog’ozdan pirpirakcha yasash. 
5- Qog’ozdan qirqib archa o’yinchoqlarini yasash.
6- rangli qog’ozdan hayvonlar (jo’ja, ayiq) shaklini yasash. 
7-qog’ozdan qirqib pul shaklini yasash.Loy ishlari yoki plastilin.
8- Qorbob xaykalini yasash.
9- sirkdagi hayvonlarini (ot, ayiq) shaklini yasash.
10-Xo’roz xaykalini yasash.
2- sinflar uchun.
1-Qutucha yasash.
2-Stakan yasash. 

---

3-Soat modelini yasash.
4- bino maketini yasash. 
5- Svetafor maketini yasash. 
6-Yostiqcha tikish. 
7-xaltacha tikish. 
8-ro’molchaga gul tikish. 
9-aplikatsiya qirqip tikish.
10-gerbari to’plash.
Qog’oz bilan ishlash.
1-o’y maketini yasash 
2-kema maketini yasash 
3- gul qirqib yopishtirish.
Aplekatsiya 
4-matematik figuralar yasash 
5- archa shaklini qirqib yopishtirish.
6- bayroqcha yasash.

---

Gazlama
7- tugma qadash. 
8- oq matoga gul qirqish. 
9- ish fartiguni bichib tikish. 
10-bir taxta qog’ozga gerbariy tayyorlash. 
4-sinf
1-Ota – ona, aka – opa, bobo-buvilarimiz kasblari xaqida suhbat. 
2- O’quvchilarini turli to’garaklarga jalb etish.
3- Sportchi va zarduzlik kasblari haqida ma’lumot berish.
4-Oshpaz kasbi haqida ma’lumot berish.
5-Maktab oshxonasiga sayoxat
6-kasblar haqida amaliy o’yin. 
7-Xisobchi kasbi haqida suhbat. 
8-Kulolchilik kasbi haqida suhbat. 
9- “Menga yoqadigan va yoqmaydigan uy ishlari” haqida yozma ish. 
Dars
Mavzu: ota-ona, aka-opa, bobo-buvilarimiz kasblari haqida suhbat.
Maqsad: O’quvchilarining o’z ota-onalari, aka-opalari va bobob-buvilarining 
qanday ishlar bilan shug’ullanishlari, o’z yaqinlarining kasblari haqida qanchalik 
ma’lumotlarga ega ekanligi, kelajakda kim bo’lishlarini aniqlash.
Turli kasblar haqida tushunchalar berish. 
Jihozlar: Doira, uchburchak shakllari, rangli qalab va qog’oz hamda turli 
kasb egalarining rasmlari.
Darsning borishi:
O’quvchilarga doira, uchuburchak shakllari tarqatiladi va o’shanga qarab 
odamcha shakllari yasaydilar.
-
doira
-
ayol
-
uchburchak 
-
erkak.

---

Undan keyin har bir o’quvchi o’z oilasi a’zosini oq qog’ozga chizib kim nima 
bilan shug’ullanishi, qaysi kasb egasi ekanligini yozadi.
-
bobom nafaqaxo’r, oldin quruvchi bo’lgan.
-
Buvim nafaqaxo’r oldin o’qituvchi bo’lgan. 
-
Dadam shifokor,
-
onam xisobchi 
-
opam talaba, kelajakda banker bo’ladi.
-
Akam talaba, kelajakda hisobchi bo’ladi.
-
Bu men 4 sinf o’quvchisiman kelajakda shifokor bo’laman.
Ushbu rasm chizish o’yini orqali o’quvchilar o’z oila a’zolarining qaysi kasb 
egalari ekanliklari to’g’risida, gaprib ifodalab beradilar.
Darsni mustaxkamlash: o’yin to’xtagandan keyin kim qaysi kasbga qiziqishi 
o’quvchilardan so’rab olinadi.
Mashg’ulotni yakunlash: mashg’ulot yakunida faol ishtirok etgan o’quvchilar 
rag’batlantiriladi va uyda ota-onalari, aka-opalari, bobo-buvilarimiz kasbinin 
biron-bir ish qurolining rasmini chizib kelish topshiriladi.
9-dars
Mavzu: Menga yoqadigan va yoqmaydigan uy ishlari mavzusida yozma ish
Maqsad: o’quvchilarni mehnatga kasb-hunarga muhabbat uyg’otish, 
kattalarga va ota-onalarga uy ishlarida yordam berishga o’rgatish.
Jihozlari: rangli rasmlar, tarqatmalar.
Mashg’ulotning borishi: aziz o’quvchilar, farzandning ota-ona oldidagi 
majburiyatlari bo’ladi.
Shulardan biri uy ishlarida ota-onaga yordamlashish. Har bir yigit va qiz uy 
ro’zg’or ishlarida ota-onalariga yordamlashadi. Sizlar ham 4-sinf o’qiyapsiz 
yoshga to’ldingiz.
O’zingizning yoshingiz, kuchingiz imkoniyatlaringizga mos uy ishlarini 
bajarasiz. Qiz bolalar va o’g’il bolalarning uyda bajaradigan ishlari bo’ladi.

---

Shundan so’ng o’qituvchi “Zumrad va Qimmat” ertagini so’zlab beradi va 
bolalarni mehnatsevarlikka undaydi. Zumradning yaxshi fazilatlari va Qimmatning 
ishyoqmas, dangasaligi oqibatida tushgan ahvolini izoxlab beradi.
Insonning o’zi qiziqadigan mashg’uloti ishi bo’ladi. Hozirda sizlar ham 
ayrim uy ishlarini qirqib bajarasiz. Ayrimlarini yoqtirmasdan bajarasiz. “Menga 
yoqadigan menga yoqmaydigan ” mavzusida fikrlaringizni yozma bayon qilib 
berasizlar uy ishlarining nima uchun sizga yoqishi yoki yoqmasligini yoritib 
beringishingiz lozim.
O’quvchilar yozma ishni xatolarsiz. Chiroyli yozishlari o’qtiriladi. Yozma 
ish uchun 15 daqiqa vaqt beriladi.
1 yoki 2 nafar o’quvchilarning yozma ishi tinglanadi va muhokama etaladi.
Mashg’ulotni mustahkamlash mehnat to’g’risida maqollardan misollar 
keltiriladi va sharhlanadi.
Mehnat insonni ulug’laydi.
Mashg’ulotni yakunlash.
Tibbiy gigiyena qoidalariga rioya qilgan holda yoshiga to’g’ri keladigan. Uy 
ro’zg’or yumishlarida ota-onaga yordam berish orqali inson yoshligidan mehnat 
qilishni o’rganadi. Shu tariqa yoshligidan bironbir kasbni egallashga harakat qiladi.
Chunki mehnat insonni tarbiyalaydi.

---