O’zbekiston respublikasi vazirlar mahkamasi toshkent islom universiteti

Mamlakatlar soni	YalM		Tovarlar va xiz­matlar eksporti
Aholi
		Rivojlangan mamlakatlar	Dunyo	Rivojlangan mamlakatlar	Dunyo		Rivojlangan mamlakatlar	Dunyo
Rivojlangan mamlakatlar	36	100,0	43,6	100,0	61,2		100,0	14,7
AQSh		37,7	16,4	16,1	9,9		30,5	4,5
Yevro zonasi	18	28,2	12,3	40,4	24,8		32,0	4,7
Germaniya		7,9	3,4	12,0	7,4		7,8	1,2
Fransiya		5,7	2,5	5,7	3,5		6,1	0,9
Italiya		4,6	2,0	4,5	2,7		5,8	0,8
Ispaniya		3,3	1.5	3,3	2,0		4,5	0,7
Yaponiya		10,5	4,6	5,9	3,6		12,3	1,8
Buyuk Britaniya		5,2	2,3	5,6	3,4		6,2	0,9
Kanada		3,4	1,5	3,9	2,4		3,4	0,5
Boshqa rivojlangan mamlakatlar	14	15,0	6,5	28,1	17,2		15,6	2,3
«Katta yettilik»	7	75,0	32,7	53,6	32,9		72,1	10,6

Manba: World Economic Outlook: Legacies, Clouds, Uncertainties. October 2014. IMF, 2014. P. 163


2.2.2-jadvaI. Rivojlangan mamlakatlarning guruhlanishi

Asosiy valyutalar zonasi	Yevro zonasi		Osiyoning yangi industrial mamlakatlari		«Katta yet- tilik» mam­lakatlari		Boshqa rivojlangan mamlakatlar
AQSh	Avstriya	Luksemburg		Gonkong		Germaniya		Avstrallya	Singapur
Yevro zonasi	Belgiya	Malta		Koreya		Italiya		Gonkong	Tayvan
Yaponiya	Germaniya	Niderlandiya		Singapur		Kanada		Daniya	Chexlya
	Gretsiya	Portugaliya		Tayvan		Buyuk Britaniya		Isroil	Shvetsiya
	Irlandiya	Slovakiya				AQSh		Islandiya	Shveysariya
	Ispaniya	Sloveniya				Fransiya		Yangi Zelandiya	Koreya Respublikasi
	Italiya	Finlandiya				Yaponiya		Norvegiya	San Marino
	Kipr	Fransiya						Latviya
	Estoniya

Manba: World Economic Outlook: Legacies, Clouds, Uncertainties. October 2014. IMF, 2014. P. 163
Shuningdek, rivojlangan mamlakatlar guruhi ichida Yevro zonasi va Osiyoning yangi industrial mamlakatlari, boshqa rivojlangan mamlakatlar guruhlari ham ajra­tiladi. 2013-yildan boshlab ushbu guruhga Latviya qo‘shilgan (2.2.2-jadval).


Bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan va rivojlanayotgan mamlakatlarning dunyo yalpi ichki mahsuloti, tovarlar va xizmatlar eksporti hamda aholi sonidagi ulushi, 2013-yil (jamiga nisbatan foiz hisobida). 2.2.3-jadval

	Soni	YalM		Tovarlar va xiz­matlar eksporti		Aholi
		Bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan va rivojlanayotgan mamlakatlar	Dunyo	Bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan va rivojlanayotgan mamlakatlar	Dunyo	Bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan va rivojlanayotgan mamlakatlar	Dunyo
Bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan va rivojlanayotgan mamlakatlar	153	100.0	56.4	100.0	38.8	100	85.3
Markaziy va Sharqiy Yevropa	13	6	3.4	8.9	3.5	3	2.5
MDH	12	8.6	4.9	10.1	3.9	4.8	4.1
Osiyoning rivojlanayotgan mam­lakatlari	29	50.9	28.7	43.5	16.9	57.3	48.8
Lotin Amerikasi va Karib havzasi	32	15.5	8.7	13.9	5.4	10.0	8.5
Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika	22	13.7	7.7	18.3	7.1	10.4	8.9
Afrikaning Sahroyi Kabirdan janubdagi mamlakatlar	45	5.3	3	5.3	2.0	14.6	12.5

Manba: World Economic Outlook: Legacies, Clouds, Uncertainties. October 2014. IMF, 2014. P. 167.

«Boshqa bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan mamlakatlar va rivojlanayotgan mamlakatlar»ga rivojlangan mamlakatlardan tashqari barcha mamlakatlar kiradi. Bozor iqtiso­diyoti shakllanayotgan mamlakatlar va rivojlanayotgan mamlakatlar geografik jihatdan Markaziy va Sharqiy Yevropa, MDH, Osiyoning rivojlanayotgan mamlakatlari, Lotin Amerikasi va Karib havzasi mamlakatlari, Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika mamlakat­lari va Afrikaning Sahroyi Kabirdan janubda joylashgan mamlakatlariga bo'linadi. Ush­bu guruh hissasiga dunyo aholisining 85,3 %, jahon yalpi ichki mahsulotining 56,4%, jahon tovarlar va xizmatlar eksportining 38,8 % to'g'ri keladi (2.2.3-jadval).⁹

Eksport daromadlarining manbalari bo'yicha mezoni «Yoqilg'i» (Xalqaro stan­dart savdo tasnifi (XSST 3) va «Tovarlar» (yoqilg'idan tashqari) kategoriyalariga bo'linadi. «Tovarlar» (yoqilg'idan tashqari) kategoriyasida «Birlamchi mahsulotlar» (yoqilg'idan tashqari) guruhi ham ajratiladi (XSST 0,1, 2,4 va 68). Ushbu guruhga eksport daromadlarining asosiy manbayi hisoblangan tovarlar 2009-2013-yillarda jami eksportining 50%dan oshgan mamlakatlar kiradi (2.2.5-jadval).
2.2.5-jadval. Bozor iqtisodiyoti shakllanayotgan va rivojlanayotgan mamlakatlar eksport daromadlarining asosiy manbalari bo'yicha guruhlanishi

Mamlakatlar guruhi	Yoqilg'i	Birlamchi mahsulotlar (yoqilg'idan tashqari)
MDH	Ozarbayjon, Qozog'iston, Rossiya, Turkmaniston	O'zbekiston
Osiyoning rivojlanayot­gan mamlakatlari	Bruney-Darussalam, Timor-Leshte	Mongoliya, Papua-Yangl Gvineya, Solomon Orollari, Tuvalu
Lotin Amerikasi va Karib havzasi	Venesuela, Trinidad va Tobago, Ekvador, Boliviya, Kolumbiya	Gayana, Surinam, Chili, Paragvay, Urugvay,
Yaqin Sharq va Shimoliy Afrika	Jazoir, Baxrayn, Iroq, Eron, Yaman, Qatar, Quvayt, Liviya, BAA, Oman, Saudiya Arabistoni, Yaman	Afg'oniston, Mavritaniya, Sudan
Afrikaning Sahroyi Kabirdan janubda joylashgan mamla­katlari	Angola, Gabon, Nigeriya, Kongo Respublikasi, Chad, Ekvatorial Gvi- neya, Janubiy Sudan	Burkina-Faso, Burundi, Eriteriya, Janubiy Afrika, Gvineya, Gvineya- Bisau, Kot-d’lvuar, Kongo Demokra- tik Respublikasi, Malavi, Mali, Libe- riya, Niger, Serra-Leone, Zambiya, Zimbabve

Manba: World Economic Outlook: Legacies, Clouds, Uncertainties. October 2014. IMF, 2014. P. 165

Ushbu tasnifda moliyaviy mezonlar bo'yicha sof kreditor, sof debitor va yuqo- ri darajada qarzdorlikka ega kambag'al mamlakatlar ajratiladi. Sof debitor mam­lakatlarga 1972-yildan 2013-yilgacha joriy operatsiyalar bo'yicha salbiy qoldiq- qa ega mamlakatlar kiradi. Sof debitor mamlakatlar «rasmiy tashqi moliyalashti­rish» va «qarzlarga xizmat ko'rsatish holati» mezonlari bo'yicha guruhlarga ajrati­ladi. Tashqi moliyalashtirish kategoriyasiga 2009-2013-yillarda umumiy qarzlari- ning 65 % va undan ortiq qismi rasmiy kreditorlar tomonidan moliyalashtirilayot- gan mamlakatlar kiradi. 2009-2013-yillarda 29 ta mamlakat tashqi majburiyatlar bo‘yicha muddati o‘tib ketgan qarzdorlikka ega bo'lgan yoki qarzlarni rasmiy kre- dilorlar yoki tijorat banklari bilan qayta rasmiylashtirgan. Ushbu mamlakatlar mud­dati o‘tib ketgan qarzdorlikka ega yoki qarzlari 2009-yildan 2013-yilgacha qayta rasmiylashtirilgan mamlakatlar guruhiga kiradi.¹⁰

XVF va Jahon banki baholariga ko'ra yuqori darajada qarzdorlikka ega kamba- g‘al mamlakatlar guruhiga tashqi qarz hajmini qisqa muddat ichida «iqtisodiy maq- bul» darajaga yetkazish majburiyatini olgan mamlakatlar kiradi. Ko'pchilik mam­lakatlar qarz yukini yengillashtirish imkoniyatidan foydalanishdi va ushbu qarz- dorlar ro‘yxatidan chiqib ketishdi.
II.3.Jahon banki metodikasi.
Jahon banki operatsion va tahliliy maqsadlar uchun dunyo mamlakatlarini iqtisodiy rivojlanish darajasiga ko'ra turli guruhlarga ajratadi. Ushbu tasnif asosida aholi jon boshiga to'g'ri keluvchi daromad ko‘rsatkichi yotadi va mamlakatlar quyidagi uch guruhga ajratiladi:

• 
  past daromadli mamlakatlar (low-income countries);
  
• 
  o‘rta daromadli mamlakatiar (middle-income countries);
  
• 
  yuqori daromadli mamlakatlar (high-income countries).
  

Bundan tashqari, o‘rta daromadli mamlakatlar guruhida yana o‘rta quyi (lower- middle-income countries) va o‘rta yuqori daromadli (upper-middle-income count­ries) mamlakatlar guruhlari ajratiladi.¹¹
Jahon banki tasnifida asosiy tahliliy kategoriyalarga past, o‘rta va yuqori daro- niadlar taalluqlidir. Ular Jahon bankining kredit operatsiyalari uchun mezon sifa- tida qo‘llaniladi. Ushbu operatsion mezonlar bundan 30-yil oldin kambag‘al mam­lakatlarga nisbatan manfaatli kreditlash shartlarini belgilash uchun ishlab chiqilgan. Bunda asosiy mezon — aholi jon boshiga to‘g‘ri keluvchi yalpi milliy daro­mad hajmi xizmat qiladi. Chunki ushbu ko‘rsatkich mamlakatning ijtimoiy-iqti- sodiy rivojlanish darajasini boshqa ko‘rsatkichlarga nisbatan yaxshiroq tavsiflay- di. Shu bilan birga ushbu ko‘rsatkichning minimal darajasini belgilashda aholi tur- mush farovonligining kambag‘allik darajasi, bolalar o‘limi kabi ko‘rsatkichlari bilan Atlas usuliga ko‘ra hisoblangan iqtisodiy ko‘rsatkichlar o'rtasidagi o‘zaro barqaror bog'liqlik ham e’tiborga olinadi. Jahon banki qayd etib o‘tilgan o'zaro bog'liqlik- ni va bank resurslarini hisobga olgan holda aholi jon boshiga to'g'ri keluvchi daro- madning chegara ko‘rsatkichlarini belgilaydi. Har yili ushbu ko‘rsatkichlar xalqa­ro inflyatsiyaning ta’sirini hisobga olgan holda qayta ko‘rib chiqiladi, ammo che- garaviy ko‘rsatkichlarning real ahamiyati o‘zgarmasdan qoladi. Tahlillar ko'rsati- shicha, 2004—2012-yillarda past daromadli mamlakatlar guruhiga kiruvchi mam­lakatlar soni 59 tadan 32 tagacha qisqargani holda, yuqori daromadli mamlakatlar soni esa 56 tadan 70 tagacha oshgan (2.2.6-jadval).