O'zbekiston respublikasi

4-jadval 

Iqtisodiyotda nodavlat sektori

33

 (% hisobida) 

                                                 

::

' Ислом Каримов. Асарлар, 1-жилд, Т., «Ўзбекистон», 1996, 309-бет.

 

33

 Статистик тўплам, Т., ―Ўзбекистон, 2011, 64-бет‖ 

---

23 

 

 

1995 yil 

2000 yil 

2010 yil 

Y a I M  

58.4 

72,6 

81,7 

Sanoat 

49,1 

63,9 

91,0 

Qishloq xo’jaligi 

97,6 

99,1 

99,9 

Qurilish 

62,1 

81,2 

89,6 

Transport 

13,9 

30,7 

56,0 

Aloqa 

x 

82,4 

96,1 

Chakana savdo aylanmasi 

91,7 

96,8 

99,9 

Pullik xizmat 

34,6 

57,1 

81,7 

Tashqi savdo 

x 

70,4 

79,4 

Bandlik 

69,0 

75,9 

79,1 

 

Iqtisodiy  adabiyotlarda  Yevropaning  yetakchi  mamlakatlari  hisoblanadigan 

Fransiya  va  Germaniyada  davlatning  iqtisodiyotga  aralashuv  darajasi  48  foiz, 

«superkommunistik» Skandinaviya mamlakatlarida 54-55 foiz deb ko’rsatiladi. 

Bu ko’rsatkichlar bozor mukammal, o’zini o’zi tartibga solib turuvchi tizim, 

davlatning  unga  aralashuvi  iloji  boricha  past  darajada  bo’lishi  kerak  deb 

hisoblaydigan  klassik  bozor  iqtisodiyotini  ma’qul  ko’radigan  Shimoliy  Amerika 

modeli  ko’rsatkichidan  ancha  yuqoridir.  4-jadvaldan  ko’rinib  turibdiki, 

O’zbekistonda davlatning iqtisodiyotning barcha sohalaridagi ulushi va aralashuvi 

muttasil kamayib bormoqda. 

2010  yilda  mamlakatimizda  davlat  sektorining  ulushi  yalpi  ichki  mahsulot 

ishlab chiqarishda 18,3 foiz, sanoatda 9,0, qishloq xo’jaligida 0,1, ko’rilishda 10,4, 

transportda  44,0,  aloqada  3,9,  chakana  savdo  aylanmasida  0,1,  pullik  xizmat 

ko’rsatishda  20,6,  tashqi  savdoda  8,3  va  bandlikda  20,9  foizni  tashkil  etdi.  Bu 

raqamlar  davlatning  mamlakat  iqtisodiyotidagi  o’rnini  to’liq  ko’rsata  oladimi? 

Yo’q, albatta. Iqtisodiyotdagi davlat sektoridagidan hayotimizdagi davlatning urni 

va roli ancha katta va rang-barangdir. 

Ijtimoiy yo’naltirilgan bozor iqtisodiyotiga o’tish davrida davlat iqtisodiyotni 

tartibga  solish,  qayta  taqsimlash  mexanizmi 

orqali 

aholi  manfaatlarini  himoya 

qilishi, iqtisodiy faoliyatning huquqiy asoslarini, bozor shart-sharoitlarini yaratishi, 

iqtisodiy  erkinlik  va  tenglikni  kafolatlashi,  bozor  institutlarini  shakllantirishi, 

tadbirkorlik  tizimlarini  qaror  toptirish  va  rivojlantirishga  ko’maklashishi,  raqobat 

muhitini  vujudga  keltirishi,  tarkibiy  qayta  ko’rishlarni  amalga  oshirishi  zarur. 

Bunda davlat tartibga solishning moliya, kredit, soliq, valyuta siyosati, narx-navoni 

nazorat  qilish  vositalaridan  keng  foydalanadi.  Davlat  yirik  dastur  va  loyihalarni 

moliyalashtiradi, chet el investisiyalarini kiritishga kafolat bo’ladi. 

O’tish  davrida  davlatning  iqtisodiyotni  tartibga  solish  roli  nafaqat  davlat 

sektori,  balki  xususiy  sektorga  nisbatan  ham  muntazam  kuchayib  bordi. 

Iqtisodiyotni davlat tomonidan tartibga solish davlat institutlari tomonidan amalga 

oshiriladigan va mamlakatni barqaror ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini ta’minlashga 

qaratilgan  qonunchiliq  ijroiya  va  nazorat  harakteriga  ega  bo’lgan  chora-tadbirlar 

tizimini amalga oshirishdir. 

---

24 

 

Bozor  munosabatlariga  o’tish  jarayonida  iqtisodiyotni  davlat  tomonidan 

tartibga  solishning  ahamiyati  shakllangan  bozor  tartiblaridan  ancha  ustun  bo’ldi. 

Bu  -  tabiiy.  O’tish  davrida  qabul  kilinadigan  iqtisodiyotga  oid  qonun,  uaror  va 

qoidalarning  ko’lami  g’oyat  keng  bo’lib,  ularning  hayotga  tatbiq  etilishi  muhim 

ahamiyatga  ega.  Shuningdek,  o’tish  davri  sharoitida  bozor  mexanizmining  hali 

to’laqonli  ishga  tushib  keta  olmasligini  ham  nazardan  chetda  qoldirmaslik  lozim. 

Ma’muriy  buyruqbozlikka  asoslangan  rejali  iqtisodiyotdan  bozor  iqtisodiyotiga 

o’tish  o’z-o’zidan  yuz  bermaydi.  Shuning  uchun  ham,  davlatning  asosiy 

vazifalaridan  biri  ushbu  jarayonni  tartibga  solish,  iqtisodiyotning  bir  maromda 

faoliyat ko’rsatishini ta’minlash maqsadida bozor infratuzilmasini shakllantirishdir. 

Bozor  iqtisodiyotiga  o’tish  davrida  O’zbekistonda  davlat  qo’yidagi  asosiy 

iqtisodiy vazifalarni bajardi: 

-pul emissiyasi, pul-kredit, soliq va byudjet tizimini tartibga solish; 

-fuqarolarning  huquq  va  erkinliklarini.  mulkdorlar  va  xo’jalik  subyektlari 

huquqlarini kafolatlash; 

-makroiqtisodiy barqarorlikni ta’minlash; 

-monopoliyaga  qarshi  chora-tadbirlarni  amalga  oshirish  va  raqobat  muhitini 

yaratish; 

-ilm-fan va axborot texnologiyalarini rivojlantirish; 

-faol tashqi iqtisodiy siyosat yuritish; 

-umumdavlat ahamiyatiga ega ishlab chiqarish, ijtimoiy va ekologik infratuzilmani 

rivojlantirish; 

-kam ta’minlangan aholi guruhlarini ijtimoiy himoyalash; 

-atrof-muhitni muhofaza qilish; 

-iqtisodiyotning tarmoq va hududiy tarkibini optimallashtirish; 

-mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash; 

-bozor munosabatlarining huquqiy asoslarini yaratish; 

-ijtimoiy-iqtisodiy  rivojlanish  strategiyasini  ishlab  chiqish  va  amalga  oshirish  va 

hokazolar. 

O’zbekistonda  iqtisodiyotni  davlat  tomonidan  tartibga  solish  huquqiy, 

ma’muriy va iqtisodiy usullar bilan birgalikda olib borildi. Turli mulk shaklidagi 

korxonalar  va  bozor  institutlarining  (bank,  birja,  aksionerlik  jamiyatlari)  faoliyat 

ko’rsatishi  me’yorlarini  ta’minlovchi,  bozor  sharoitiga  mos  yangi  soliq  sug’urta, 

aholini  ijtimoiy  himoyalash,  davlat  tasarrufidan  chiqarish  va  xususiylashtirish, 

raqobat  muhitini  yaratish, kichik  va  xususiy  biznesni  qo’llab-quvvatlash  bo’yicha 

qonunlar tizimi yaratildi. 

Iqtisodiy faoliyatning alohida sohalarini boshqarish ta’kikdlash, ruxsat berish 

va  majburiy  chora-tadbirlar  orqali  amalga  oshirildi.  Ma’muriy  yo’l  bilan 

monopolist  korxonalar  va  ijtimoiy  ahamiyati  yuqori  mahsulot  narxlari  ustidan 

davlat  nazorati  o’rnatildi.  Alohida  tovarlar  eksport  va  import  kvotalari  o’rnatildi 

---

25 

 

yoki  lisenziyalar  belgilandi.  Ijtimoiy  sohalar  va  ekologiya  masalalarida  ham 

davlatning ma’muriy usullaridan foydalanildi.

34

 

Tartibga solishning yaxlit iqtisodiy usullari tizimini yaratish davlatning o’tish 

davridagi  eng  muhim  vazifalaridan  biri  hisoblandi.  Shu  maqsadda  davlatning 

iqtisodiy  siyosati  (pul-kredit,  moliya-byudjet,  soliq,  valyuta,  bojxona,  narxlar, 

amortizasiya va boshqalar) ishlab chiqildi va izchil amalga oshirildi. Shuningdek, 

davlat 

buyurtmasi, 

kvotalar, 

lisenziyalar, 

byudjetdan 

moliyalashtirish, 

prognozlashtirish va dasturlar ishlab chiqish kabi tartibga solish vositalaridan keng 

foydalanildi. 

2008 yilda boshlangan global moliyaviy-iqtisodiy inqiroz Prezidentimiz Islom 

Karimov  tomonidan  ilgari  surilgan  davlatning  bosh  islohotchi  bo’lishiga  oid 

tamoyil  naqadar  to’g’riligini  va  hayotiyligini  yana  bir  bor  tasdiqladi.  Global 

inqiroz  sharoitida ko’plab  davlatlar  juda katta  miqdordagi oltin-valyuta  zaxiralari 

va  jamg’armalarini  o’z  moliya-kredit  tizimini  saqlab  qolishga  sarflashga  majbur 

bo’ldi.  Shu  yo’l  katta  bankrotliklarning  oldini  oldi,  iqtisodiyotning  arteriyasi 

hisoblanadigan bank tizimini xalokatdan ko’tkardi. Birgina AQShning o’zi Federal 

zaxira  jamg’armasidan  bir  necha  yuz  milliard  dollardan  iborat  mablag’ni  inqiroz 

oqibatlarini  yumshatishga  sarfladi.  2010  yilning  boshida  Shveysariyaning  Davos 

shahrida  o’tgan  an’anaviy  xalqaro  iqtisodiy  forumda  davlat  arboblari  va 

iqtisodchilar «davlat aralashmaganida hamma narsa bir zumda barbod bo’lar edi» 

deb  ruy-i  rost  tan  oldilar.  Bu  gap  zamirida  global  moliyaviy-iqtisodiy  inqiroz 

"eshik  qoqqan"  murakkab  sharoitda  mamlakatlar  bank-moliya  tizimiga  davlat 

yordamga  kelmaganida  butun  jahon  iqtisodiyoti  bir  zumda  inqiroz  botqog’iga 

g’arq bo’lar edi, degan e’tirof bor

35

. 

O’zbekistonda  makroiqtisodiy  barqarorliq  katta  oltin-valyuta  zaxiralarining 

mavjudligi,  rivojlanish  jamg’armasi  imkoniyatlari,  tashqi  qarzning  minimumga 

tushirilganligi  jahon  moliyaviy-iqtisodiy  inqirozi  sharoitida  bunday  murakkab 

masalarni  o’z  vaqtida  samarali  hal

 

qilish  imkonini  berdi.  Osiyo  taraqqiyot 

bankining O’zbekistondagi doimiy vakolatxonasi rahbari Kazuxiko Xiguchi haqli 

ravishda  ta’kidlaganidek,  "o’zbek  modeli"ning  o’ziga  xos  jihatlaridan  biri 

shundaki, davlat boshqaruvi makro darajada, bozor iqtisodiyotini shakllantirish esa 

mikro  darajada  amalga  oshirishni  nazarda  tutadi.  O’zbekistonda  izchillik  bilan 

amalga  oshirilayotgan  islohotlar  mutanosib  va  barqaror  rivojlanishga,  sanoatni 

modernizasiya  qilish  va  texnologik  qayta  jihozlashga  xizmat  qilayotir. 

Makroiqtisodiy, tuzilmaviy va institusional o’zgarishlarda, ayniqsa, kichik biznesni 

rivojlantirishni qo’llab-quvvatlash borasida ulkan yutuqlar qo’lga kiritilmoqda". 

Erkin  raqobat  davrlaridan  farqli  o’laroq,  bugun  zamonaviy  iqtisodiyotda 

miqdor va sifat o’zgarishlari yuz berib, faoliyat ko’rsatish tizimi  g’oyat

 

murakkab 

va  ziddiyatli  tus  olmoqda.  Agar  o’tgan  asrda  monopoliyalar  iqtisodiyotda  noyob 

                                                 

34

 Н.Тўхлиев Тараққиѐтнинг ўзбек модели. Т.:2012.119-122 бетлар 

 

35

 

И.А.Каримов  Жаҳон  молиявий-иқтисодий  инқирози,  Ўзбекистон  шароитида  уни  бартараф  этишнинг 

йўллари ва чоралари // – Т: Ўзбекистон, 2009. 49-бет

 

 

---

26 

 

holat  sifatida  uchragan  bo’lsa,  endilikda  har  bir  bozor,  tarmoqlarning  katta  qismi 

monopol korxonalar ta’siriga tushib qolayotir. Transmilliy korporasiyalar bozor va 

uniig  segmentlaridan  kattaroq  ulush  olish  maqsadida  keng  tomir  yoymoqda. 

Natijada,  iqtisodiyotni  muvozanatga  keltirib  turuvchi  bozor  mexanizmining 

to’laqonli faoliyat doirasi toraymoqda. Ikkinchi tomondan, keng aholi qatlamlarini 

ijtimoiy  himoyalash,  iqtisodiy  o’sishning  yuqori  sur’atlarini  ta’minlash 

vazifalarining ahamiyati ortmoqda. 

Mamlakat  iqtisodiy  taraqqiyoti  bilan  bog’liq  shunday  sohalar  borki,  ular 

odatda  ulkan  hajmlarda  investisiyalar  kiritishni  talab  qiladi.  Oddiy  tadbirkor  va 

korxonalarning  bunga  qurbi  yetmaydi.  Ko’p  hollarda  bu  sohalar  daromad 

keltirmaydi  yoki  foydasi  uzoq  vaqtdan  keyin  kelishi  mumkin.  Odatda,  bunday 

sohalar,  masalan,  transport,  kommunikasiya,  ekologiya,  energetika  xizmatlaridan 

barcha  barobar  foydalanadi.  Davlat  bozor  tizimining  samarali  ishlashiga  yordam 

ko’rsatuvchi  muhit  va  poydevor  yaratadi,  iqtisodiyotiing  barcha  ishtirokchilari 

uchun  teng  imkoniyatlar  beruvchi  yagona  qoidalarni  joriy  qiladi,  raqobatni 

rag’batlantiradi, tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshiradi. daromadlarni taqsimlaydi, 

keng  aholi  qatlamlarini  ijtimoiy  himoyalash  maqsadida  uni  qayta  taqsimlaydi, 

iqtisodiy o’sishni qo’llab-quvvatlaydi va hokozo. 

Davlatning  islohotchilik  roli  va  ahamiyati  shu  bilan  tugamaydi. 

O’zbekistonda  davlat  ijtimoiy  sohadagi  islohotlarga  ham  rahnamolik  qilib 

kelmoqda.  Shu  maqsadda  davlat  byudjetidan  ta’lim,  sog’likni  saqlash,  sport, 

kommunal  xizmat  va  boshqa  ijtimoiy  sohalarga  sarflanadigan  mablag’lar  hajmi 

yildan  yilga  oshirilmoqda.  Ta’lim,  sog’liqni  saqlash,  sport  va  uy-joy  bilan 

ta’minlash sohasida amalga oshirilgan islohotlar ko’lami keng va samarasi g’oyat 

yuqori.  Ijtimoiy  infratuzilma  barqaror  faoliyat  ko’rsatmokda  va  rivojlanmokda. 

2010  yilda  O’zbekistonda  9860  umumta’lim  maktabida  4676,1  ming  o’quvchi, 

1539  o’rta  maxsus,  kasb-hunar  ta’limi  muassasalarida  1623,1  ming  o’quvchi,  66 

oliy ukuv yurtida 300 mingdan ziyod talaba tahsil oldi

36

. 

1997  yildan  Kadrlar  tayyorlash  milliy  dasturi  izchillik  bilan  va  samarali 

amalga  oshirilmoqda.  Dastur  aholining  uzluksiz  ta’lim  olishini,  ta’lim  tizimining 

jamiyatda sodir bo’layotgan o’zgarish va yangilanishlarini, iqtisodiyotdagi yuqori 

malakali kadrlarga bo’lgan extiyojlarni nazarda tutadi. 2004-2010 yillarda maktab 

ta’limini  rivojlantirish  umummilliy  davlat  dasturi  doirasida  maktablarning 

aksariyat qismi qaytadan qurildi, ta’mirlandi va rekonstruksiya qilindi, gaz, suv va 

aloqa vositalari bilan ta’minlandi, markazlashgan kanalizasiya tarmoqlariga ulandi. 

1998-2010  yillarda  o’rta  maxsus,  kasb-hunar  ta’limi  o’quv  muassasalarini 

yangidan  qurish  va  rekonstruksiya  qilish  maqsadida  2,5  trillion  so’m  mablag’ 

sarflandi

37

. 

                                                 

36

 Н.Тўхлиев Тараққиѐтнинг ўзбек модели. Т.:2012. 126 бет 

37

  Ўзбекистон  Республикаси  Президенти  И.А.Каримовнинг  2011  йилнинг  асосий  якунлари  ва  2012  йилда 

Ўзбекистонни ижтимоий-иқтисодий ривожлантиришнинг устувор йўналишларига бағишланган Ўзбекистон 

Республикасининг  Вазирлар  Маҳкамасининг  мажлисидаги  «2012  йил  Ватанимиз  тараққиѐтини  янги 

босқичга  кўтарадиган  йил  бўлади»  мавзусидаги  маърузасини  ўрганиш  бўйича  ўқув  қўлланма.-Т.: 

«O`qituvchi» НМИУ, 2012. 46 бет 

 

---

27 

 

Har  yili  ta’lim  sohasiga  ajratilayotgan  harajatlar  YaIMning  10-12  foizini 

tashkil etmoqda. 

1998 yilda sog’liqni saqlash tizimini isloh  qilish davlat dasturi qabul qilindi. 

Dasturga  muvofiq  mamlakatimizda  butun  tibbiyot  tizimini  tubdan  qayta  qurish, 

ko’p  sarf-harajat  talab  etadigan  va  samarali  bo’lmagan  tibbiy  yordamdan  yangi 

zamonaviy  ixtisoslashtirilgan  tibbiy  xizmat  turlariga  o’tish  boshlandi.  Sog’liqni 

saqlash  tizimini  qo’llab-quvvatlash  maqsadida  birgina  2010  yilda  2  trillion 

so’mdan  ziyod  mablag’  sarflandi.  Bu  sohodagi  davlat  siyosatining  asosiy 

yo’nalishlaridan 

biri  ona  va  bola  salomatligini  muhofaza  qilishdir. 

Mamlakatimizda  davlatning  bevosita  ishtirokida  qudratli  farmasevtika  sanoati 

yaratildi. 

Qishloq  aholisini  ichimlik  suvi  va  tabiiy  gaz  bilan  ta’minlash  davlat  dasturi 

amalga  oshirildi.  O’tgan  davr  mobaynida  davlat  kafolati  bilan  kommunal  soha 

rivoji uchun 700 million AQSh dollari miqdoridagi uzoq muddatli imtiyozli xorijiy 

investisiya  va  kreditlar  jalb  etildi.  Umuman har  yili  davlat byudjetining  yarmidan 

ziyodrog’i  ijtimoiy  sohaga  sarflanmoqda.  Birgina  ta’lim  sohosiga  ajratilayotgan 

mablag’lar mamlakat yalpi ichki mahsulotining 10-12 foizini tashkil etmoqda. Bu 

qadar  keng  ko’lamli  harajatlarni  faqat  davlat  kuchi  va  imkoniyatidan  foydalanib 

amalga oshirish mumkin, xolos. 

Bundan  tashqari  davlat  iqtisodiy  erkinlikni  ta’minlaydi,  iqtisodiy-ijtimoiy  va 

institusional  islohotlarni  amalga  oshirishning  strategik  maqsad  va  vazifalarini 

belgilaydi,  raqobat  va  tadbirkorlik  tuzilmalarini  shakllantiradi  va  rivojlanishini 

qo’llab-quvvatlaydi,  tarkibiy  qayta  qurishlarni  amalga  oshiradi,  ishlab 

chiqarishning  tarmoq  va  xududiy  nisbatini  ta’minlaydi,  yagona  moliya,  kredit, 

soliq valyuta, narx siyosatini amalga oshiradi. 

Global  moliyaviy  iqtisodiy  inqiroz  davlatning  iqtisodiyotga  aralashuvini 

kuchaytirdi.  Bu  sharoitda  davlat  bankrotlik  yoqasiga  kelib  qolgan  korxona  va 

xizmat  turlarini  qayta  milliylashtirib,  «tiriltirib»  yana  o’z  tasarrufidan  xususiy 

qo’llarga sotish amaliyotini ham qo’lladi.

38

 

Iqtisodiyotni  modernizasiya  qilish,  ishlab  chiqarishni  diversifikasiyalash 

jarayonida  davlatning  o’rni  va  roli  katta.  Modernizasiyalash  ijtimoiy-iqtisodiy 

jarayon  bo’lib,  iqtisodiyotning  asosiy  negizini  o’zgartirmasdan  turib,  muttasil 

takomillashtirish  bo’yicha  davlat  tomonidan  jahon  taraqqiyotining  zamonaviy 

tendensiyalarini  hisobga  olgan  holda  ko’riladigan  chora-tadbirlar  tartibotidir. 

Modernizasiyalash  davlatning  investision  va  ijtimoiy  siyosatini  o’zida  ifoda  etib, 

soliq  tartibini  takomillashtirishni,  iqtisodiyot  tarkibini  davlat  tomonidan 

boshqarishni,  boshqaruv  organlari  vazifalariga  o’zgartirishlar  kiritishni  taqozo 

etadi.  Modernizasiyalash  milliy  iqtisodiyotning  xalqaro  raqobatbardoshligini 

oshirishga  yo’naltirilgan  iqtisodiyotni  tarkibiy,  institusional,  texnologik 

takomillashtirish  jarayoni  sifatida  davlatning  islohotchiligiga  tayanadi.  Davlat 

modernizasiyalashning  faol  subyekti  sifatida  uning  maqsadi,  vazifalari,  ustuvor 

                                                 

38

 

И.А.Каримов  Жаҳон  молиявий-иқтисодий  инқирози,  Ўзбекистон  шароитида  уни  бартараф  этишнинг 

йўллари ва чоралари // – Т: Ўзбекистон, 2009. 63-бет 

 

---

28 

 

yo’nalishlari,  uni  amalga  oshirish  sur’atlari,  resurslari  va  innovasion  asoslarini 

belgilaydi.  Modernizasiya  ilmiy  va  mehnat  sig’imi  yuqori  bo’lgan  texnologiyaga 

o’tishni  anglatadi  va  ishlab  chiqarishning  innovasion  yo’nalishini  kuchaytirishga 

xizmat qiladi.