O‘zbekisтon respublikasi

Тurli iqlimiy hududlar uchun fasl (kuchaytirish) koeffitsientining qiymati

Iqlimiy hudud xususiyati va qo‘llaniladigan elektrodlar turi	Iqlimiy hududlar
	I-hudud	II-hudud	III-hudud	IV-hudud
1	2	3	4	5
1. Iqlimiy hudud xususiyati:
Yanvardagi ko‘p yillik o‘rtacha harorat,^oC	–20... –15	–20... –10	–10...0	0...+5
Iyuldagi ko‘p yillik o‘rtacha harorat, ^oC	+15...+18	+18...+22	+22...+24	+24...+25
Yog‘ingarchiliklarning yillik o‘rtacha miqdori, sm	40	50	50	30...50
Suvning muzlab turish vaqti, kun	190...170	150	100	0

4.6 – jadval davomi

1	2	3	4	5
2. Fasl koeffitsientining qiymati:
a) uzunligi 2...3 m, ko‘milish chuqurligi 0,5...0,8 m bo‘lgan tikka joylashgan qoziqlar uchun, ^kV	1,8...2,0	1,5...1,6	1,4...1,6	1,2...1,4
b) 0,5...0,8 chuqurlikda yotiq holda uzun tortilgan yerga ulagichlar uchun, ^kG	4,5...7,0	3,5...4,5	2,0...2,5	1,5...2,0

M-416 asbob yordamida gruntning solishtirma qarshiligi o‘lchash tartibi. M-416 asbobini yuqorida keltirilgan 4.27 yoki 4.28 – rasmlardagi sxema asosida yig‘iladi. Asbobning manba elementlari holati va to‘g‘ri ishlashi pasport ko‘rsatmasiga asosan tekshiriladi.
Asbobning daraja o‘zgartirgich dastagi “5 Om ni nazorat” (kontrol 5 Om) holatiga buraladi. Bunda asbobning chapdagi tugmachasi bosilganda asbobning ko‘rsatgichi 5  0,35 Om ni ko‘rsatishi lozim.
Qoziq qarshiligini quyidagicha o‘lchaymiz. Buning uchun asbobning daraja o‘zgartirgich dastagi x1 holatiga qo‘yiladi. “Reoxord” dastagini burab indikator ko‘rsatgichi nolga olib kelinadi. Agarda ko‘rsatgichni nolga olib kelishning iloji bo‘lmasa daraja o‘zgartirgich dastagi “x5” holatga qo‘yiladi va h.k.

Qoziqning qarshiligi
^R_S , baraban ko‘rsatgichi
^K_b , asbobning diapazon

ko‘rsatkichi koeffitsientiga ^K_d
(1; 5; 20 yoki 100) ko‘paytirib topiladi, Om:
^R_S ^{ K}_b ^{ K}_d .

Qanaqa sxemada o‘lchash olib borilganligiga bog‘liq holda (4.18) yoki (4.19) formula bo‘yicha grunt solishtirma qarshiligi hisoblanadi. Gruntning hisobiy solishtirma qarshiligi esa (4.20) ifoda bilan hisoblanadi.

5. Yerga ulash qurilmalarini hisoblash tartibi

Elektr uskunalari, jihozlari, transformatorlari va boshqalarining yerga ulash qurilmalarini hisoblash yerga ulash qurilmasining qarshiligini belgilashdan, hamda uni elektr uskunasi planiga joylashtirish va qoziqlar sonini aniqlashdan iboratdir [34, 35].

Berilgan dastlabki ma’lumotlar asosida hisoblash quyidagi tartibda olib boriladi:

1. 
   EUТQ talablari asosida yerga ulash qurilmasi uchun yo‘l qo‘yiladigan,
   

ya’ni me’yoriy qarshilik,
^Rm.er
belgilanadi. Kuchlanishi 1000 V gacha bo‘lgan

elektr tarmoqlarida
^Rm.er ^{ 4}
Om.

2. 
   Parallel ulanishi mumkin bo‘lgan tabiiy yerga ulagichlar mavjud bo‘lsa ularning qarshiliklarini hisobga olgan holda sun’iy yerga ulagichlarning qarshiligi aniqlanadi, Om:
   

^Rs.er
_ ^Rt.er ^{ R}m.еr ^Rt.er ^{ R}m.er

, (4.21)

bu yerda
^Rt.er

• 
  tabiiy yerga ulagichlar qarshiligi, Om;
  

^R_m.er – yerga ulagich qarshiligining me’yoriy qiymati, Om.

3. 
   Gruntning hisobiy solishtirma qarshiligi quyidagicha topiladi:
   

1. 
   tikka qoziqlar uchun, Om∙m,
   

^g.h.V

2. 
   yotiq qoziqlar uchun, Om∙m,
   

 k_V
^{ g} , (4.22)

^g.h.G
^{ kG  g} , (4.23)

bu yerda
^g – gruntning solishtirma qarshiligi, Om∙m;

^kV ; ^kG – fasl (kuchaytirish) koeffitsientlari, mos ravishda, vertikal va

gorizontal holda ko‘milgan elektrodlar uchun (4.6 – jadval).

Gruntning solishtirma qarshiligi yuqorida keltirilgan usullar bilan o‘lchanadi yoki grunt turi ma’lum bo‘lsa maxsus jadvallardan olinadi (4.5 –

jadvalga qarang).

4. 
   Qoziqlarning tanlangan holatiga bog‘liq ravishda yakka yerga
   

ulagichning tok oqishiga bo‘lgan qarshiligi ( ^R_{V .y} ; ^R_{G. y} ) aniqlanadi. Bunda 4.1 –

ilovadagi sxema va formulalardan foydalaniladi. Agarda qoziqlar burchak prokatdan qilingan bo‘lsa, formulalardagi diametr o‘rniga ekvivalent diametr quyidagi ifoda orqali topib qo‘yiladi, m:

d_E  0,95  b , (4.24)
bu yerda b – burchak prokatining yelka kengligi, m.

5. 
   Ma’lum bir masshtabda, qoziqlarni tanlab olingan usulga (chiziq yoki kontur shaklida) binoan uskuna planiga joylashtiriladi va qoziqlarning dastlabki
   

ⁿV .d
soni aniqlanadi. Qoziqlarning aniqlangan miqdori asosida 4.2 – ilovadan

foydalanish koeffitsientlari (^V ) tanlab olinadi.

6. 
   Birlamchi qabul qilingan foydalanish koeffitsienti asosida tikka qoziqlarning taxminiy soni hisoblanadi, dona:
   

ⁿV .t
_ ^RV .y
^V ^{ R}s.er

, (4.25)

7. 
   Тikka qoziqlarni bir-biriga ulaydigan yotiq elektrodlar (po‘lat lentalarning) qarshiligi quyidagi formula bilan aniqlanadi, Om∙m:
   

^g.h.G
2l ²


R_G.y  0,366
G
^{ b}пп
^{ lg пп} , (4.26)
b  t

bu yerda ^G

• 
  yotiq tasmasimon po‘lat ulagichning foydalanish
  

koeffitsienti, 4.3 – ilovadan olinadi;

^t – tasmasimon po‘lat ulagichning o‘rtasidan yer yuzasigacha bo‘lgan masofa, ( ^t = 0,5...0,8 m );

^lпп

• 
  tasmasimon po‘lat ulagich uzunligi, m.
  

Тasmasimon po‘lat ulagichning uzunligi quyidagi ifoda bilan topiladi, m:
^{lпп  a  nV.t 1}, (4.27)
bu yerda ^a – tikka qoziqlar orasidagi masofa, m;

ⁿV .t

• 
  tikka qoziqlar soni, dona.
  

8. 
   Yotiq tasmasimon po‘lat ulagich qarshiligini hisobga olgan holda (6) formula bo‘yicha topilgan qoziqlar qarshiligiga tuzatish kiritiladi, Om:
   

^RV .er
_ ^RG.y ^{ R}s.еr ^RG.y ^{ R}s.er

, (4.28)

9. 
   Тikka qoziqlarning zarur soni quyidagi ifodadan topiladi, dona:
   

ⁿV .h
_ ^RV .y
^V ^{ R}V .er

, (4.29)

6. Yerga ulash qurilmalarini tekshirish

Elektr uskuna va jihozlarning ishonchli ishlashi, hamda ularni ishlatuvchi va xizmat ko‘rsatuvchi xodimlarning xavfsizligini ta’minlash yerga ulash qurilmalarining elektr va texnik holatiga ko‘p jihatdan bog‘liq.

Elektr texnik uskunalarining yerga ulash qurilmalari qarshiliklari vaqt o‘tishi bilan ishlash jarayonida, hamda gruntda kechadigan turli fizik va kimyoviy jarayonlar ta’siri ostida o‘zgaradi. Qurilma qarshiligi keskin oshib ketishi mumkin, yoki undagi nozik qismlari zanglab, yemirilib uzilish holatlari sodir bo‘lishi mumkin. Shu sababli elektr uskunalarini ishga tushirishdan oldin, ishlatish jarayonida esa davriy ravishda, ularning yerga ulash qurilmalarini tekshiruvdan o‘tkazib turish katta ahamiyatga ega [34].
Yerga ulash qurilmalarini tekshiruvdan o‘tkazish, asosan, ularning qarshiliklarini o‘lchashdan, gruntda qazish ishlarini o‘tkazib qoziqlar va boshqa ulash elementlarining holatini nazorat qilishdan, elementlar orasida uzilish yo‘qligini tekshirishdan va boshqa ishlardan iborat bo‘ladi.
Yerga ulash qurilmalarining qarshiliklarini davriy ravishda tekshirish asosan yozda, grunt yuqori darajada quriganda, hamda qishda, grunt o‘ta qattiq muzlaganda olib boriladi. Bu holatlarda gruntning solishtirma qarshiligi nisbatan eng katta bo‘ladi. O‘lchash natijalari maxsus dalolatnomaga yoziladi va natija uskuna pasportida ko‘rsatib o‘tiladi.

Yerga ulash qurilmasining qarshiligini o‘lchash uchun quyidagi uchta usul keng qo‘llaniladi:

1. 
   ampermetr-voltmetr usuli;
   
2. 
   “uch marta o‘lchash” usuli (“uch yer” usuli deb ham aytiladi);
   

v) maxsus M-416 yoki MS-08 asboblari bilan o‘lchash.
Yerga ulash qurilmalarini tekshirishni to‘g‘ri olib borish shartlari mavjud. Yerga ulash qurilmalarini tekshirish vaqtda ular orqali kichik miqdordagi o‘lchash toki o‘tkaziladi. Bu holat, o‘lchash vaqtida ma’lum bir shartlarga amal qilinsa, amalda buzilishlar yuz berganda yuzaga keladigan holatdan uncha katta farq qilmaydigan o‘lchash natijalarini beradi.
Yerga ulash qurilmasi orqali o‘lchash toki oqishi uchun yopiq zanjir hosil qilish lozim bo‘ladi. Yopiq zanjir tekshirilayotgan yerga ulagich (Х) atrofiga tok uchun mo‘ljallangan yordamchi elektrod (YoE) va potensial uchun mo‘ljallangan zond (ZD) deb ataluvchi elektrod ko‘milib hosil qilinadi (4.29 – rasm).

21. 
    – rasm. M-416 asbobi bilan yerga ulash qurilmasining qarshiligini o‘lchash sxemasi: 1...4-asbob qisqichlari; 5-nazorat turini va o‘lchash diapazonlarini o‘zgartirish dastagi; 6-reoxord dastagi; 7-sezgirlikni o‘zgartirish dastagi; 8- indikator strelkasi holatini to‘g‘rilash murvati; 9-strelkali indikator; 10-batareyalar yaroqliligini tekshirish tugmachasi; 11-reoxord shkalasi.
    

Yerga ulagich qarshiligini ( R_er.u ) o‘lchash uchun zond (ZD) yerning potensiali nolga teng bo‘lgan nuqtasiga, tekshirilayotgan yerga ulagichdan xohlagan tomonga joylashtirilishi mumkin. Yerga ulagich (Х), zond (ZD) va yordamchi elektrod (YoE) orasidagi masofalar bir biridan kamida 20 m bo‘lishi lozim [35].
Maxsus M-416 yoki MS-08 asboblari yordamida yerga ulash qurilmalarining tok oqishiga qarshiliklarini o‘lchashda nisbatan kam kuch va vaqt sarflanadi. Bu asboblar yordamida yerga ulash qurilmalarining tok oqishiga qarshiliklarini aniqlash qo‘shimcha hisob-kitoblarsiz olib boriladi, lekin natija yuqorida keltirilgan oldingi ikki usulga, ya’ni, ampermetr-voltmetr usuli va “uch marta o‘lchash” usuliga nisbatan kam aniqlik bilan topiladi.

7.