O‟zbekiston respublikasi

Leonarda da Vinchi (1452-1519) – buyuk rassomchi va olim, anatomiya, mexanika, matematika fanlari bilan shug‘ullangan odam tanasini tuzilishini o‘rganish maqsadida murdalarni yorib, 400 yaqin muskullarni ajratib preparovka qilgan va ularni rasmlarini alьbomga chizgan va plastik anatomiyaga asos solgan.
Leonardo da Vinchi turli odam va xayvonlar xarakatini o‘rganib, shunday yozadi - yer yuzidagi tirik mavjudot xarakatlanish qobiliyatiga ega. Xar bir xarakat esa mexanika qonunlariga buysunadi va mexanika qonuniyatlari asosida bajariladi. Kushlarni uchishini fazoda kuzatib va muskullarni bajaradigan ishi asosida birinchi marotaba uchish apparati – deltaplanni yaratadi. Fan sifatida anatomiyaning asoschisi va reformatori A. Vezaliy xisoblanadi. Zexni baland, talantli A.Vezaliy Luven va Parijda ukib, 1538 yilda Paduan universitetiga anatomiya kafedrasiga professorlik lavozimiga taklif etiladi.
SHu davr ichida A. Vezaliy juda ko‘p murdalarni yeradi suyak, muskul, ichki organlar, qon tomirlardan preparatlar tayyorlaydi, ularni rasmlarini chizadi. 1538 yilda ―anatomik jadvallar‖ degan kichik anatomik atlasni tuzadi. 28 yoshda A.Vezaliy 7 jilddan iborat bo‘lgan ―Odam tanasining tuzilishi‖ degan umumlashtirilgan katta ilmiy asarni Bazel shaxrida chop etadi. A. Vezaliy anatomiyani Galen kitobi asosida o‘rgangan. Andre Vezaliy xayoti ilmga va fanga sodiklik va xakqoniyatni yuqori to‘tish namunasidir. Andre Vezaliy o‘zining murdalar ustida o‘tkazgan izlanishlari tufayli o‘ngacha barcha olimlar tomonidan, ayniqsa 13 asr davomida xakqoniy deb xisoblanib kelgan Galenning anatomiya kitobida xakikatga zid bo‘lgan kamchiliklarni aniqlab, uz fikrlarini kurkmasdan baen etgan.
Buyuk fiziolog I.P. Pavlov Galenni kitobini shunday ta‘riflaydi: ―Xozirgi zamon odamzodining tarixida bu birinchi odam anatomiyasidan ilmiy kitob bo‘lib, katta obru kozongan
olimlarning fikriga emas, balki bevosita shaxsan, o‘zining o‘tkazgan ilmiy tekshirishlar natijasida olingan dalillarga asoslangan‖.
Anatomiyani keyingi progressiv taraqqiyoti G. Fallopiy (1523-1562), B. Yevstaxiy (1520- 1574), I. Fabritsiy (1537-1619), M. Malpigi (1628-1694) degan olimlarni nomlari bilan bog‘liq. Bu olimlarning nomlari bilan organizmda bir qancha organlar nomlangan. Masalan, fallopiy naylari, yevstaxiy nayi, buyrakda Malpigi tanachalari. Katta qon aylanish doirasini ingliz olimi, anatomi va fiziologi Uilyam Garvey (1578-1657) kashf etgan.
XVII – XVIII asrlarda anatomiya fanida yangi kashfiyotlarning ochilishi davom etadi va shu bilan birga solishtirma anatomiya, gistologiya va embriologiya rivojlanishiga zamin yaratiladi. Eng ulkan yangiliklardan ―hujayraviy nazariyasi‖, ―Evolyutsion nazariya‖ va ―Irsiyat nazariyaning‖ ixtiro qilinishi XIX asrning larzaga keltirdi va qator fanlarning, shu jumladan morfologik fanlarning rivojlanishiga nixoyatda kuchli turtki bo‘ldi.
Hujayraviy nazariyasining asoschisi nemis olimi T.SHvann 1839 yilda o‘zining ―Xayvonlar va o‘simliklar tuzilishi xamda o‘sishining mos kelishi xaqida mikroskopik tadqiqotlar‖ degan asarida xamma xayvon va o‘simlik organizmlarining stuktur va funktsional birligi – hujayra ekanligini isbotladi.
1859 yilda ingliz olimi CHarlьz Darvin ― Turlarni kelib chiqishi‖ degan asarida turli muxit sharoitlariga moslanish jarayonida turlarni o‘zgaruvchanligini aniqlagan va tabiatni evolyutsion qonuniyatlar asosida rivojlanishini ko‘rsatgan.
Irsiy nazariyasining asosiy qonunlari chex olimi Gregor Mendelь (1820-1884) tomonidan kashf etilgan. O‘zining ―O‘simlik duragaylari ustida o‘tkazilgan tajribalar‖ degan asarida tabiatdagi xar bir tur uchun xos bo‘lgan belgilar va xususiyatlarni nasldan naslga o‘tishni ko‘rsatgan. Fizika, ximiya va matematika fanlarining yuto‘qlari esa yangidan – yangi tadqiqot uslublarining yaratilishiga asos bo‘ldi va odam tanasining tuzilishi va uni asoslarini o‘rganish borasida bilimlarni nixotda chuqurlashtirdi.