O‘zbeкiston respubliкasi

MAVZU YUZASIDAN SAVOL VA TOPSHIRIQLAR 
1.
Gap bo‗laklari va kengaytiruvchilar munosabati qanday? 
2.
So‗z birikmasi va gap bo‗lagi munosabati qanday? 
3.
Konstruktiv bo‗lak nima? 

---

407 
GAPDA AJRATILGAN SO„ZSHAKLLAR 
 
Tayanch tushunchalar 
minimal qolip, maksimal qolip, so„z kengaytiruvchisi, gap 
kengaytiruvchisi, ajratilgan gap kengaytiruvchilari, ajratilgan so„z 
kengaytiruvchilari, ajratilgan gap bo„lagi, ajratilgan hol, ajratilgan 
to„ldiruvchi, ajratilgan hol, ajratilgan ega, ajratilgan kesim 
 
99-
 
§. Ajratilgan so„zshakllar. 
 
Gapda ishtirok etayotgan atov birliklarining ma‘nosi so‗zlovchi 
uchun yetarli darajada ochilmagan bo‗lishi mumkin. Shunda ularning 
ma‘nolarini muayyanlashtirish maqsadida alohida, ta‘kid ohangiga 
ega bo‗lgan atov birliklari nutqqa kiritiladi. Quyidagi gaplarga e‘tibor 
bering: 1. 
Shavkat she‟r o„qidi. 
2
. Yurtim – Nurota. 
3. 
Uning kafolati 
kerak bo„ladi. 
4. 
Soy buyida uzoq turdi. 
5. 
Seni sog„indim. 
Tinglovchi 
uchun ushbu gaplardagi ma‘lum bir so‗zlar ma‘nolari izohlarsiz 
noaniq bo‗lishi mumkin. Buni e‘tiborga olgan holda so‗zlovchi ularni 
muayyanlashtiruvchi so‗zlar bilan qo‗llaydi: 1. 
Shavkat, shoir, she‟r 
o„qidi. 
2. 
Yurtim – Nurota, tog„lar orasi. 
3. 
Uning, Ikrom 
Imomzodaning, kafolati kerak bo„ladi. 
4. 
Soy bo„yida, qo„sh 
yong„oqning tagida, uzoq turdi. 
5. 
Seni, vafodorimni, sog„indim. 
Birinchi gapda ega 
(Shavkat
)ning ma‘nosini 
shoir 
so‗zi, ikkinchi 
gapda kesim 
(Nurota
)ning ma‘nosini 
tog„lar orasi
, uchinchi gapda 
aniqlovchi 
(uning
)ning ma‘nosini 
Ikrom Imomzodaning 
so‗zshakli, 
to‗rtinchi gapda hol (
soy bo„yida
) ning ma‘nosini 
qo„sh yong„oqning 
tagida 
so‗zshakli, beshinchi gapda to‗ldiruvchi (
seni
) ning ma‘nosini 
vafodorimni 
so‗zshakli izohlagan, to‗ldirgan, muayyanlashtirgan. Bu 
so‗zlar o‗zi izohlayotgan so‗zlar bilan bir hokim so‗zga tobelanadi. 
Undan faqat nisbatan tor ma‘noga egaligi va ta‘kid ohangi bilan 
ajralib 
turadi. 
Bunday 
atov 
birliklari 
gapning 
ajratilgan 
kengaytiruvchisi 
deyiladi. Gapning so‗z kengaytiruvchisi ham, gap 
kengaytiruvchisi ham ajratilishi mumkin. Yuqoridagi birinchi va 
ikkinchi gaplarda gap kengaytiruvchisi, 3-, 4-, 5- gaplarda esa so‗z 
kengaytiruvchisi 
ajratilgan. 
Shu 
boisdan 
ajratilgan 
kengaytiruvchilarni: 
a)
ajratilgan gap kengaytiruvchilari; 

---

408 
b)
ajratilgan 
so‗z 
kengaytiruvchilari 
ko‗rinishida ikkiga bo‗lib o‗rganish mumkin. 
Gap ajratilgan kengaytiruvchilari 
bilan 
ajratilgan bo„laklar 
muqobil atamalar emas. Chunki ajratilgan bo‗laklar deganda, gap 
konstruktiv 
bo‗laklarining 
ajratilishi 
tushuniladi. 
Ajratilgan 
kengaytiruvchilar 
atamasi esa bo‗lak mavqeyiga ega bo‗lmagan atov 
birliklarini ham o‗z ichiga qamrab oladi. Masalan, 
Men seni, 
vafodorimni, sog„inganimni ayta olmayman 
gapida 
vafodorimni 
so‗zshakli ajratilgan kengaytiruvchi, lekin gap bo‗lagi emas. 
Ajratilgan kengaytiruvchining gap struktur sxemasiga munosabati 
ular izohlayotgan atov birliklariniki kabi. Ajratilgan kengaytiruvchi 
ajralmish (muayyanlashtirilayotgan) atov birliklari-ning 
«soyasi»bo‗lganligi bois, ular bilan bir butun holda bevosita yoki 
bilvosita gap struktur qolipiga daxldor bo‗ladi. Yuqoridagi gapning 
struktur qolipga munosabatini kuzating (51-jadval): 
51-
 
jadval 
E 
H 
W 
Pm 
Men 
ayta ol 
sog„inganimni 
 
vafodorimni, 
seni, 
mayman 
 
Yoki 
Shavkat, shoir, she‟r o„qidi 
gapining struktur sxemasi 
quyidagicha (52-jadval): 
52-
 
jadval 
E 
H 
W 
Pm 
shoir, 
Shavkat, 
o„qi 
she‟r 
di 
 
Ajratilgan kengaytiruvchi muayyanlashtirilayotgan bo‗lakning 
«soyasi» bo‗lganligi bois, sof nutqiy hodisa. Shuning uchun uning 
mavjudligi va o‗ziga xosligi sof nutqiy omil – ohang bilan ham 

---

409 
bog‗liq. O‗ziga xos ohangdan mahrum qilinsa, u boshqa nutqiy hodisa 
– undalmaga monand bo‗lib qoladi. Masalan, 
Erkin, ukam, injener 
bo„ldi 
gapida 
ukam 
atov birligi ajratilgan kengaytiruvchiga xos 
ohangdan mahrum etilsa 
(ukam 
birligidan keyin ajratish pauzasi 
qo‗llansa
), 
u egaga va eganing atov birligi esa undalmaga aylanib 
qoladi. 
Gap va so‗z kengaytiruvchilarining ajratilishida o‗ziga xosliklar 
bor. 
Gapda izohlovchining ajratilishi boshqa kengaytiruvchilarga 
nisbatan o‗ziga xos. Izohlovchi odatda izohlanmishdan oldin keladi: 
traktorchi Toshpo„lat, oshpaz Mamatqulov, professor Jo„rayev 
kabi. 
Izohlovchi ajratilganda, izohlanmish qanday mavqeda bo‗lsa, u ham 
shunday mavqega ega bo‗ladi. Masalan, 
Traktorchi Toshpo„lat aka 
smenani topshirdi 
gapida izohlovchi (
traktorchi
) ega (
Toshpo„lat aka
) 
ga tobe. Biroq u ajratilsa, gap egasiga tobeligi yo‗qoladi va o‗zi ham 
egaga aylanadi. 
Toshpo„lat aka, traktorchi, smenani topshirdi
. Bu 
gapda 
traktorchi 
so‗zshakli o‗rni o‗zgargan izohlovchi emas, balki 
tamoman yangi mavqe (gapning konsruktiv bo‗lagi – ega) olganligini 
izohlanmish (
Toshpo„lat aka
)ni gapning boshqa konstruktiv yoki 
nokonstruktiv bo‗laklari vazifasiga qo‗yish bilan amin bo‗lish 
mumkin: 
1)
 
Bu kishi – Toshpo„lat aka, traktorchi; 
2)
Toshpo„lat akani, traktorchini, taniyman
; 
3)
 
Toshpo„latning, traktorchining, obro„yi baland, hurmati 
joyida. 
Birinchi gapda «sobiq» izohlovchi bo‗lmish 
traktorchi 
kesim, 
ikkinchi gapda to‗ldiruvchi, uchinchi gapda qaratuvchi aniqlovchi 
vazifasida kelgan. Demak, bunday holda ajratilish 
natijasida 
izohlovchi o‗z sifatini o‗zgartiradi.