Мустақил иш

Газначиликда молияви назоратнинг ташкил этилиши
Васиев Ислом

Moliyaviy nazorat-bu mamlakat va alohida hududlarni samarali ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish maqsadida davlat va mahalliy o'zini o'zi boshqarish sub'ektlarining pul mablag'larini shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish sohasidagi qonuniylik va maqsadga muvofiqligini nazorat qilish.

Moliyaviy nazorat davlatning moliyaviy va iqtisodiy faoliyatida qonuniylikni ta'minlashning eng muhim vositasidir.
Moliyaviy nazoratning asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:
tashkilotlar va fuqarolar tomonidan davlat va mahalliy hokimiyat organlari uchun moliyaviy majburiyatlarning bajarilishini tekshirish;
davlat va shahar korxonalari tomonidan iqtisodiy boshqaruv yoki operatsion boshqaruvda pul resurslaridan foydalanishning to'g'riligini tekshirish;
moliyaviy operatsiyalar, hisob-kitoblar va pul saqlash qoidalariga rioya etilishini tekshirish;
ishlab chiqarishning ichki zaxiralarini aniqlash;
moliyaviy intizom buzilishlarini bartaraf etish va oldini olish.
Moliyaviy nazorat vazifalarini amalga oshirish natijasida qonuniylik taraflaridan birini ifodalovchi moliyaviy intizom kuchaytirilmoqda.
Ijtimoiy-iqtisodiy o'zgarishlarda moliyaviy nazoratning roli, uni amalga oshirishda davlat va jamoat organlari, korxonalar, muassasalar, tashkilotlar, fuqarolar tomonidan moliyaviy faoliyat jarayonida belgilangan huquq-tartibot qoidalariga rioya etilishi, ikkinchidan, amalga oshirilayotgan harakatlarning iqtisodiy asosliligi va samaradorligi, ularning davlat vazifalariga muvofiqligi tekshiriladi. Shunday qilib, u amalga oshirilayotgan moliyaviy faoliyatning qonuniyligi va maqsadga muvofiqligini ta'minlashning muhim usuli hisoblanadi.
Moliyaviy nazorat turlari va uni amalga oshiruvchi organlar Moliyaviy nazorat turli sabablarga ko'ra bir necha turga bo'linadi.
O'tkazish vaqtiga qarab, u oldindan, joriy va keyingi bo'lishi mumkin. Bunday nazorat turlari barcha nazorat organlarining faoliyatiga xosdir.
Dastlabki moliyaviy nazorat pul mablag'larini shakllantirish, taqsimlash va ulardan foydalanish bo'yicha operatsiyalarni amalga oshirishdan oldin amalga oshiriladi. Shuning uchun moliyaviy intizom buzilishini oldini olish muhim ahamiyatga ega.
Joriy (operatsion) moliyaviy nazorat-pul operatsiyalarini amalga oshirish jarayonida (davlat oldidagi moliyaviy majburiyatlarni bajarish, ma'muriy va iqtisodiy xarajatlar uchun pul mablag'larini olish va ulardan foydalanish va boshqalar) amalga oshiriladigan nazorat.
Keyinchalik moliyaviy nazorat-bu moliyaviy va buxgalteriya hujjatlarini tahlil qilish va qayta ko'rib chiqish yo'li bilan amalga oshiriladigan moliyaviy operatsiyalarni amalga oshirgandan so'ng amalga oshiriladigan nazorat, xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning moliyaviy faoliyati natijalarini baholash, taklif qilingan moliyaviy strategiyani amalga oshirish samaradorligi, haqiqiy moliyaviy xarajatlarni prognozli va boshqalar bilan taqqoslash uchun mo'ljallangan.
Amalga oshirish qoidalari bo'yicha-majburiy( tashqi), tashabbuskor (ichki).
Tashabbusni nazorat qilish strategik va taktik maqsadlarga erishish uchun moliyaviy boshqaruvning ajralmas qismi bo'lib, moliyaviy qonunlardan kelib chiqmaydi.
Majburiy moliyaviy nazorat amalga oshiriladi:
qonun hujjatlari talablari asosida (masalan, vakillik organlari tomonidan yil yakunlari bo'yicha byudjet ijrosi ustidan nazorat);
vakolatli davlat organlarining qarori bilan (masalan, soliq organlari tomonidan soliq solish masalalari bo'yicha soliq to'lovchilarni tekshirish, huquqni muhofaza qilish organlari qarorlari asosida amalga oshiriladigan nazorat).
Nazorat ob'ektlari bo'yicha-byudjet, byudjetdan tashqari fondlarni nazorat qilish, soliq, valyuta, kredit, sug'urta, investitsiya, bojxona nazorati, pul ta'minotini nazorat qilish.
Nazorat sub'ektlari-prezident, qonun chiqaruvchi organlar va mahalliy o'zini o'zi boshqarish organlari, ijro etuvchi hokimiyat organlari nazorati — moliya-kredit organlari nazorati, firma ichidagi, idoraviy, auditorlik;
Vazirlik, idora tomonidan ularning tizimiga kiruvchi muassasalar va tashkilotlar faoliyati ustidan amalga oshirilayotgan idoraviy nazorat jamoat tashkilotlari yoki diniy tashkilotlar tizimida amalga oshiriladigan nazorat bilan bog'liq. Ularga yaqin va har qanday tizimga kirmaydigan xo'jalik yurituvchi sub'ekt tomonidan amalga oshiriladigan nazorat. Belgilangan nazorat ichki yoki ichki tizim sifatida belgilanishi kerak.

Mahalliy hokimiyatning rivojlanish sharoitida mahalliy o'zini o'zi boshqarishning vakillik va ijro etuvchi organlari tomonidan amalga oshiriladigan mustaqil moliyaviy nazorat turi sifatida nazoratni ajratish zarur.

Davlat nazorati qonun chiqaruvchi organlar, ijro etuvchi organlar, shu jumladan maxsus tashkil etilgan ijro etuvchi organlar tomonidan amalga oshiriladi. Ozbekiston Respublikasi davlat nazorati Respublika byudjet va Respublika byudjetdan tashqari jamg'armalar byudjeti, pul muomalasini tashkil etish, kredit resurslaridan foydalanish, davlat ichki va tashqi qarzlarining holati, davlat zaxiralari, moliyaviy va soliq imtiyozlari va imtiyozlarini taqdim etishni nazorat qilishni o'z ichiga oladi. Shu bilan birga, Ozbekiston Respublikasi qonun hujjatlarida belgilangan funktsiyalar va vakolatlar o'rtasidagi farq davlat moliyaviy nazoratining o'ziga xos sub'ektlari: Ozbekiston Respublikasi hisob palatasi, Ozbekiston Respublikasi Markaziy banki ,Ozbekiston Respublikasi Moliya vazirligi ( Respublika sug'urta nazorati xizmati, Respublika moliya va byudjet nazorati xizmati va moliyaviy monitoring bo'yicha xizmati), Ozbekiston Respublikasi bojxona xizmati,l ijro etuvchi organlarning nazorat va taftish organlari, byudjet va Respublika byudjetdan

Davlat nazorati Ozbekiston Respublikasi sub'ektlarining vakillik (Qonunchilik) va ijro etuvchi organlari tomonidan ham amalga oshiriladi.

Ichki (ichki tizim) moliyaviy nazorat. Ushbu turdagi moliyaviy nazorat vazirliklar, qo'mitalar, ijro etuvchi hokimiyatning boshqa organlarida, jamoat va diniy tashkilotlarda tegishli tashkilotlar rahbarlari va ushbu tizimlarda maxsus tashkil etilgan nazorat-taftish bo'linmalari tomonidan amalga oshiriladi, ular, odatda, bevosita vazirlik, qo'mita, ijro etuvchi hokimiyatning boshqa organi yoki jamoat yoki diniy tashkilotning tegishli organiga bo'ysunadi.

Auditor (mustaqil) moliyaviy nazorat-buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarni, to'lov-hisob-kitob hujjatlarini, soliq deklaratsiyalarini va boshqa moliyaviy majburiyatlarni va xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning talablarini mustaqil idoradan tashqari tekshirishlarni amalga oshirish, shuningdek ularga boshqa auditorlik xizmatlarini ko'rsatish bo'yicha auditorlarning (auditorlik firmalarining) tadbirkorlik faoliyati.

Auditorlik faoliyati Ozbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq amalga oshiriladigan moliyaviy nazorat bilan bir qatorda maxsus vakolatli organlar tomonidan amalga oshiriladi. Attestatsiyadan o'tgan va mustaqil ishlashni istagan auditorlar, shuningdek auditorlik firmalari tadbirkorlik faoliyati sub'ekti sifatida davlat ro'yxatidan o'tkazilgandan so'ng, litsenziya olish va auditorlar va auditorlik firmalarining davlat reestriga kiritilgandan so'ng o'z faoliyatini boshlaydilar.
Auditorlik faoliyatining asosiy maqsadi xo'jalik yurituvchi sub'ektlarning buxgalteriya (moliyaviy) hisobotlarining ishonchliligini va ular tomonidan amalga oshirilgan moliyaviy va xo'jalik operatsiyalarining Ozbekiston Respublikanormativ hujjatlariga muvofiqligini aniqlashdan iborat. Auditorlik tekshiruvlari majburiy va tashabbuskor.
Majburiy auditorlik tekshiruvi Ozbekiston Respublikasi qonunlari bilan bevosita belgilangan hollarda amalga oshiriladi, tashabbus — xo'jalik yurituvchi sub'ektning qarori bilan.
Moliya-kredit organlarini nazorat qilish (bank nazorati). Davlat moliyaviy nazorati banklar va boshqa kredit muassasalari tomonidan ham amalga oshiriladi. Bank nazorati banklar tomonidan kreditlash, moliyalashtirish va hisob-kitoblar bo'yicha operatsiyalar davomida amalga oshiriladi. Bank nazorati bank kreditlaridan samarali foydalanish uchun zarur va to'lov intizomini mustahkamlashga qaratilgan.
Ichki moliyaviy nazorat korxonaning iqtisodiy xizmatlari, firma, korporatsiya — buxgalteriya, moliya bo'limi, moliyaviy menejment xizmati va boshqalar tomonidan amalga oshiriladi — uning korxonasi, uning filiallari va filiallarining moliyaviy faoliyati uchun.
Davlat moliyaviy nazorati organlari
Vakillik organlari tomonidan moliyaviy nazorat tegishli tuzilmalar, qo'mitalar, federatsiya Kengashi va Davlat Dumasi komissiyalari, Ozbekiston Respublikahisob palatasi, Ozbekiston Respublikasub'ektlarining nazorat va hisob palatalari tomonidan amalga oshiriladi.
Hisob palatasi
Ozbekiston Respublikahisob palatasi " Ozbekiston Respublikahisob siyosati to'g'risida" gi qonunga muvofiq moliyaviy nazorat bo'yicha etakchi organ bo'lib xizmat qiladi.
Ozbekiston Respublikahisob palatasi Respublika mulkni nazorat qilish va Respublika mablag'larni sarflashni o'z ichiga oladi. Barcha yuridik shaxslar nazorat qilinadi: davlat organlari va muassasalari, shu jumladan byudjetdan tashqari fondlar va Rossiya banki; mahalliy o'zini o'zi boshqarish organlari, tijorat banklari, sug'urta kompaniyalari, shuningdek, boshqa tijorat fondlari va nodavlat tijorat tashkilotlari — Respublika byudjet va byudjetdan tashqari mablag'larni olish, o'tkazish yoki ulardan foydalanish, Respublika mulkdan foydalanish, shuningdek, soliq, bojxona va boshqa imtiyozlar mavjudligi bilan bog'liq Respublika organlar tomonidan taqdim etilgan.
Hisob palatasi
Ozbekiston RespublikaPrezidenti, Ozbekiston RespublikaMarkaziy banki, Ozbekiston Respublikamoliya vazirligi (xususan, Davlat moliyaviy nazorat va audit bo'limi, shuningdek Respublika g'aznachilik Bosh boshqarmasi), soliqlar va yig'imlar bo'yicha Ozbekiston Respublikavazirligi, moliyaviy monitoring
qo'mitasi, Ozbekiston Respublikadavlat bojxona qo'mitasi, Ozbekiston Respublikasoliq politsiyasi Respublika xizmati, Ozbekiston Respublikapensiya jamg'armasi, Ozbekiston Respublikaijtimoiy sug'urta jamg'armasi, majburiy tibbiy sug'urta Respublika va hududiy Respublika darajadan tashqari, moliyaviy nazorat Federatsiya sub'ektlari va shahar tashkilotlari darajasida amalga oshiriladi (qarang: sxema 1). Moliyaviy nazoratning bunday aralashuvi uning samaradorligini pasaytiradi.