O’zbekistоn respublikаsi

70. Lablangan unlilar qatorini toping. 
A. ä, ü 
B. a, u 
D. o, u 
E. a, i 
71. Lablanmagan unlilar qatorini toping. 
A. o, ä 
B. o, ö 
D. o, u 
E. a, ї 
72. Shevalardagi hozirgi zamon davom fe’li hosil qiluvchi 
affikslar qatorini toping. 
A. -dik, -dїq 
B. -āp, -vāt 
D. -gänmän, -ibmän 
E. -alї, -äsi 
73. Xorazm shevalarida buyruq-istak maylining I shaxs 
ko‘pligiga xos shaklni belgilang. 
A. barajїq 
B. bārijlu 
D. baralї 
E. bārsin
 74. Tovush mosligi mavjud bo‘lmagan qatorni belgilang. 
A. jer - žer 
B. dedi - dädi 
D. kel - gäl 
E. bār-ber
 75. Qaysi tovush so‘z boshida qo‘llanmaydi? 
A. p 
B. f 
D. η 
E. l 
 
 

---

140 
“O‘ZBEK DIALEKTOLOGIYASI” FANIDAN O‘QUV 
AMALIYOTI TOPHSHIRIQLARI 
“O‘zbek dialektologiyasi” kursi bo‘yicha standart talablarga ko‘ra, 
sheva materiallarini to‘plashni ko‘zlagan o‘quv amaliyoti o‘tkaziladi. Bu 
amaliyotdan maqsad talabalarning muayyan bir sheva vakili bilan jonli 
muloqotga kirishib, undan shu shevaga xos bo‘lgan xususiyatlarni yozib 
olish 
va 
shu 
orqali 
o‘zbek shevalari to‘g‘risidagi bilimini 
mukammallashtirish 
hamda 
ularda 
tadqiqotchilik 
malakalarini 
shakllantirishdir. Bunda har bir amaliyotga chiqqan talaba oldindan 
tayyorlab qo‘yilgan savollarga javob olish bilan birga, savol-javob 
jarayonida ma'lum bir voqeani, xalq og‘zaki ijodi namunalarini aytish 
jarayonida betakror (original) til faktlarini ilg‘ab olishga ko‘proq 
ahamiyat berishi lozim bo‘ladi. O‘quv amaliyotiga chiqishdan oldin, 
albatta, uning ilmiy rahbari talabalarni ham nazariy, ham amaliy jihatdan 
hamda zamonaviy texnika bilan qurollantirishi va tegishli maslahatlar 
berishi lozim bo‘ladi. 
O‘quv amaliyotini amalga oshirish shakllari: 
1. Ilmiy rahbar boshchiligida 12-13ta, yoki guruh talabalarining 
yalpi biron tuman yoki qishloqqa borib, o‘sha joyning sheva vakillaridan 
material to‘plash. Amaliyotning bu turi dialektologik ekspeditsiya ham 
deyiladi. Iqtisod va sharoit taqozo qilsa, bu amaliyot samarali shakl 
hisoblanadi, chunki talabalarda bir-biridan o‘rganish imkoniyati bo‘ladi. 
Bu amaliyot natijalari bo‘yicha talaba hisobot yozadi va u o‘rnatilgan 
tartiblarda guruh rahbari tomonidan baholanadi.
2. Ilmiy rahbarning ishlab chiqqan rejasi asosida talaba individual 
tarzda savolnomadagi vazifalarga o‘z shevasi yoki ilmiy rahbar 
belgilagan sheva bo‘yicha material to‘plab keladi va uni referat shakliga 
keltiradi. Bu referat rahbar tomonidan tekshirilib, o‘rnatilgan tartiblarda 
baholanadi.
O‘quv amaliyotiga talaba ovoz yozib olisg asboblari, imkoniyati 
bo‘lsa vidiokamera bilan chiqishi maqsadga muvofiqdir. Talaba 
dialektologik amaliyotga chiqishdan oldin quyidagi namunada dastur 
(lekin bu dastur ijodiy rivojlantirilishi va tegishlicha o‘zgartirilishi 
mumkin) bilan qurollantiriladi: 

---

141 
1. Shevasi o‘rganilayotgan aholining yashash joyi haqida umumiy 
ma'lumot, aholining milliy tarkibi, ularda o‘zbeklarning nisbiy miqdori, 
aholi punkti atrofidagi sheva vakillari, boshqa millat vakillari haqida 
ma’lumot. Sheva vakillarining kasb-kori. 
2. Shevaning o‘zbek shevalari tasnifidagi o‘rni. 
3. Shevada a, ā unlilarining mavjudligi.
4. Singarmonizmning qaysi turi shevada qo‘llaniladi: a) palatal 
singarmonizm saqlangan so‘z va grammatik shakllar qatnashgan ikki 
jumla yozing; b) labial singarmonizm elementlarini saqlagan so‘z 
shakllaridan beshta misol yozing. 
5. Birlamchi va ikkilamchi cho‘ziq unlilar saqlangan so‘zlarga 
beshtadan misol keltiring.
6. Diftong unlilar bormi? Diftonglashishning qanday shakllari 
uchraydi? 
7. Adabiy tildagi jarangsiz undoshlar shevada qaysi o‘rinlarda 
jaranglashadi? Misollar yozib, sharhlab bering. 
8. Adabiy tildagi jarangli undoshlar shevada jarangsizlanishiga
misollar keltiring. 
9. Adabiy tilda so‘z boshida qatnashadigan undoshlar shevada qaysi 
undoshlar bilan almashishi mumkin? (masalan, do‘ppъ – to‘ppъ). 
10. H undoshi talaffuzda bormi? U qaysi o‘rinlarda o‘zining adabiy 
tildagi mavqeyini saqlab qoladi? Misollar keltiring. H undoshi 
talaffuzda yo‘q bo‘lsa, uning o‘rni qanday to‘ldiriladi? Misollar yozing. 
11. Adabiy tildagi F undoshi shevalarda qanday variantlarga ega 
bo‘ladi? Misollar yozing. 
12. B undoshi v va p ga o‘tishi mumkinmi? Misollar yozing. 
13. L undoshining so‘z boshida qo‘llanishiga misollar keltiring. 
14. Umlaut hodisasiga (āt - ätä) misol keltiring. 
15. Sheva “j”lovchi shevami yoki “ž”lovchimi? So‘z boshida j yoki