O’zbekiston Respublikasi Sog’liqni saqlash vazirligining 2019 yil "25"areldagi "107" sonli buyrug’ining2-ilovasi bilan fan dasturi ro’yxati tasdiqlangan

1.2.ma’ruzani texnologik kartasi

Ish bosqichlari va vaqti	Faoliyat mazmuni
	Ta’lim beruvchi	Ta’lim oluvchilar
1. Mavzuga kirish (10 daqiqa)	1.1. Mavzuni aytadi. Ekranga mavzuning tuzilmaviy mantiqiy chizmasini chiqaradi foydalanish uchun adabiyotlar ro’yxatini beradi. 1.2. Mashg’ulot mavzusi, uning maqsadi va o’quv faoliyati natijalari bilan tanishtiradi. 1.3. Talabalar bilimlarini faollashtirish maqsadida savollar beradi.	Tinglaydilar. Tinglaydilar Talabalar berilgan savollarga javob beradilar.
2. Asosiy bosqich (60 daqiqa)	2.1. Power Point dasturi yordamida slaydlarni namoyish qilish va izohlash bilan mavzuning asosiy mazmunini tushuntirib beradi. 2.2. Talabalar bilimlarini faollashtirish va mustahkamlash maqsadida savollar beradi.	Tinglaydilar, yozadilar. Talabalar berilgan savollarga javob beradilar.
3. Yakuniy bosqich (10 daqiqa)	3.1. Mavzu bo’yicha talabalarda yuzaga kelgan savollarga javob beradi, yakunlovchi xulosa qiladi.	Savollar beradilar. Vazifani yozib oladilar.

Nafas olish a’zolariga: burun, burunyutkum, xikildok, kekirdak, shuningdek murakkab morfologik tuzilishga ega bulgan upka kiradi. Boshka a’zolar singari upka xam tanadagi boshka a’zolar bilan funktsional boglik.

Xomilaning 3-4 xaftasidan boshlab ichak oldingi devorida burtma paydo buladi. Keyinchalik undan kekirdak, xikildok va boshka yukori nafas yullari paydo buladi. Xomilaning 4-xaftasida bu burtmaning kaudal kismida kulbasimon kengayish xosil bulib, ikkiga bulinadi: bu bulajak chap va ung upkadir. Keyinchalik bu usimtalar maydalanib bronx shoxchalarini xosil kiladi. Paydo bulgan usimtalar ularni urab turgan mezenximaga usib kiradi va bulinishida davom etadi. Xomilaning 6-xaftasida bulak bronxlari, 8-10 xaftasida segment bronxlari, 16 xaftadan boshlab respirator bronxlar paydo bula boshlaydi. SHunday kilib, 16 xaftaga kelganda bronxial daraxtning shakllanishi, upka bezlarni xosil bulish stadiyasi boshlanadi. 16-xaftaga kelib bronx yoriklari (rekanilazatsiya), 24-xaftasidan boshlab upkaning asosiy atsinuslar paydo bula boshlaydi. Upka tukimalarining kon tomirlari bilan ta’minlanishi 20-xaftadan boshlanadi, 26-28-xaftalariga kelib vaskulyarizatsiya jadallashadi. Bola tugilgan vaktida xam atsinuslar tuzilish jixatidan butunlay tugullanmagan buladi.

Xomilaning 10-13 xaftalarida bronxlarning togay kismining rivojlanishi boshlanadi. Xuddi shu, ya’ni xomilaning 12-14 xaftalarida rivojlanishda biron bir uzgarish bulsa, normadan chetga chikilsa nafas yuli (traxeya) va kizilungach urtasida sviщ (ochik yul) paydo bulishi mumkin.

Rivojlanishning boshlanishida kekirdak, bronx va upka pufakchalari fakatgina endoderma tukimasidan tashkil topgan buladi. Keyinrok bu nafas sistemasining endodermal murtagiga mezenxima usib kiradi va ayrim-ayrim kismlarini urab oladi. Mezenximada bulsa xikildok togaylari va mushaklari paydo buladi. Xomila rivojlanishidagi bu xolatning buzilishi tugma bronxlarning kengayishi-bronxektaziyaga (yoki upka kistasi) sabab buladi. Bu esa upka yoki nafas yullarining rivojlanmay kolishi, ya’ni agneziyaga olib kelishi mumkin.

Ona kornida rivojlanayotgan bola uziga kerakli bulgan kislorodni yuldosh orkali oladi va karbonat angidridni shu yuldan chikaradi. Yuldosh orkali olinadigan gaz xajmi, upka bilan olinadigan gaz xajmiga teng buladi. Lekin bu alveola va kon urtasidagi gaz almashinishi emas, balki yuldosh orkali ona koni va bola koni urtasida buladi. Xomilaning kon orkali kislorod bilan ta’minlanishi kattalarga nisbatan kam buladi, ammo xomilada kislorod yetishmasligi sezilmaydi. Xomilada arterial konning kislorodga tuyinishida 50-55% tashkil kiladi, kattalarda esa 94-98%.

Bola tugilgan vaktida nafas yullari (kekirdak, xikildok, traxeya, bronx va atsinuslar) nafas yullari ishlab chikargan suyuklik bilan tula buladi. Bu suyuklik tarkibida oksilning mikdori juda kam bulib, aytarlik kuyuk bulmaydi va nafas olgan zaxoti oson suriladi. Alьveolalarni koplagan (0,1-0,3 mkm) surfaktantdan xomilaning oxirigi xaftalarida sintezlanadi. Surfaktantning xosil bulishida metil- va fosfoxolin transferazalar ishtirok etadi. Metiltransferalar xomilaning 22-24 xaftasida paydo buladi va aktivligi oshib boradi. Fosfoxolintransferaza xomilaning 35 xaftasida yetiladi. Surfaktant sistemasining (distress-sindrom) nafas olishning yetishmasligiga olib kelishi mumkin. Bu xol chala tugilgan bolalarda kuprok uchraydi. Distress-sindrom klinik ogir nafas yetishmovchiligi kurinishi xisoblanadi.

Burun bolalarda nisbatan kichik, bushligi yaxshi rivojlanmagan, burun yullari tor bulganligi sababli yalliglanish jarayonida bola burun orkali nafas olishda kiynaladi va bu xolat klinikada ogir kechishi bilan kuzatiladi. Pastki burun yuli bola xayotining birinchi oyida bulmaydi yoki juda yomon rivojlangan buladi. SHillik kavati nozik, kon tomirlarga boy, xayotining birinchi yilida shillik ostidagi (peщeristiy) govaksimon tukimasi yomon rivojlangan buladi. SHuning uchun bir yoshgacha bulgan bolalarda burun konashi juda kam kuzatiladi. 8-9 yoshdan keyin govaksimon tukimasi rivojlanishi, ayniksa balogat yoshida jadallashadi.

Etmoidal bushlik xomilada 5-6 oyda, 3 oylik bolani rentgen tekshiruvida kurish mumkin. Bu bushlikning jadal rivojlanishi, 7-12 yoshga tugri keladi. Gaymorova bushligi xomilaning III oyida paydo buladi, rentgen tekshiruvida 3 oylikdan boshlab kurish mumkin, jadal rivojlanishi 2-7 yoshgacha davom etadi. Peshona bushligi 7 yoshgacha juda sust rivojlanishi, 15-20 yoshga kelganda tulik rivojlanib yetiladi. Sfenoidal bushlik xomilada III oyda paydo buladi, 7 yoshgacha juda sust rivojlanib, 15 yoshga yetganda tulik shakllanadi. 6 yoshga rentgen tekshiruvida kurish mumkin.

Kuz burun kanali (kichik) kalta, klapanlari yomon rivojlangan, tashki teshigi kiprik yakinida (kovok chetida joylashgan buladi).

Evstaxiev nayi kalta, keng gorizontal joylashgan va shuning uchun burun yalliglanishida infektsiya burun yutkumdan osongina urta kulokka utadi. Yutkum tor va uncha katta emas. Yutkum limfa aylanasi chakaloklarda yaxshi rivojlanmagan. Ikkala murtak chukur joylashgan, shillik va kon tomirlari yaxshi rivojlanmagan. Xikildok bolalarda voronka shaklida (dumalok formada, kattalarda esa uzunchokrok). Xikildokni xosil kiluvchi togaylar juda nozik va elastik. CHakaloklar burun orkali nafas olganda, xavo juda karshilikka uchraydi. SHuning uchun burun orkali nafas olinganda, nafas mushaklari ish faoliyati rivojlanadi, nafasni uzi esa chukurlashadi. Atmosferadagi xavo burun orkali utganda namlanadi, tozalanadi va iliydi. Burun kataklaridan xavo utganda 5-6 mkm diametrdagi yod jismlar tutilib koladi, 0,5-1 litrgacha sutka mobaynida shillik burun kataklari orkali ajralib chikadi va burunni orka 3 dan 2 kismida 8-5 mm/min. tezlikda, burunni oldingi 3 dan 1 kismida 1-2 mm /min. tezlikda xarakat kiladi. Ajralayotgan shillikda bakteritsidlik xususiyatiga ega bulgan, immonoglobulin A ni uzida tutuvchi moddadan iborat.

Kekirdak bolalarda 4 oyda voronka shaklida, keyinchalik sekin asta konus shakliga kiradi. Kekirdak aylana kismi kichik, birlashtiruvchi membranadan xosil buluvchi orka devori katta, katta yoshdagilarda esa togaysimon kism membran kismiga nisbatan katta kismni egallaydi. CHakaloklarda birinchi oylarida kekirdak umurtka pogonasi va kizilungach oldida joylashgan. Urta chizikdan ozgina chaprokda, xikildokni ungga yakin turuvchi a’zolar bilan birlashtiruvchi tukimalar nozik, bush rivojlangan. 4-5 yoshga kelib kekirdak yunalishida bir muncha tugirlanib boradi va urta liniya yunalishida buladi. Buy usishi bilan kekirdak xam usib boradi, ayniksa 6 oyda juda usadi. Kekirdak kundalangigi ellips shaklida, keyinchalik yoshga karab aylanasimon buladi. Kukrak kafasining kengligiga karab, kekirdak yillar davomida atrofiga kengayadi.

Traxeya yangi tugilgan chakaloklarda tulik shakllangan bulib, voronka kurinishidadir. Uni yukori kismi IV-buyin umurtka pogonasiga (kattalarda VII-buyin umurtka pogonasida) joylashgan. Traxeya bifurkatsiyasi yosh bolalarda ikkinchi kukrak umurtka pogonasiga, kattalarda turtinchi umurtka pogonasiga tugri keladi. Traxeya diametri nafas olish tsiklida uz ulchamini uzgartiradi. Ayniksa, yutal tutganda traxeyani ulchami xam uzunasiga, xam eniga kiskarib kengayishi mumkin. Traxeya devoridagi shillik kavatda mayda tukchalar bulib, 1 mkm² maydonda 10-35 tuklar buladi. SHu bilan birga shillik kavatda juda kup bezlar bulib, 1 mm² maydonda bittadan bez tugri keladi.

Bolalarda bronxlarning tuzilishi kekirdakga uxshab birlashtiruvchi tukimalarning nozikligi, kon tomirlarga boyligi bilan xarakterlanadi. Ung bronx guyoki traxeyani davomidek buladi. Ung bronx chap bronxga nisbatan kalta, xamda kengrokdir. SHuning uchun xam bolalarda yot jismlar kupincha ung bronxga tushib koladi. 1 yoshgacha bulgan bolalarda mushak va elastik tolalar yaxshi rivojlanmagan, bola yoshi kattalashgan sari bronxlar xam eniga, xam uzunasiga usib boradi. Ayniksa balogat yoshida bronxlarning rivojlanishi jadallashadi.

Bronxlar birinchi bir yillikda va balogat yoshida tez usadi. Ulchamlari 1 ½ ga, bulakli bronxlar 2 marta, 20 yoshga kelib bronxlar yangi tugilgan gudaknikiga nisbatan 3 ½ - 4 marta kattalashadi. Upka ildizi birinchi bir yillikda va balogat yoshida tez usadi. CHap upka ildizi (upka arteriyasi, venasi va bronx) uzining usishida ung upkadan orkada koladi.

Gudak bolalarda nafas organlarining anatomo-fiziologik xususiyatiga asosan (ya’ni bronx yullarining torligi, nozikligi va kon tomirlarga boyligi kovurgalarning gorizontal joylashishi) shuningdek diafragmaning baland turishi shamollashlarda (yalliglanish) nafas sikishi tez sodir buladi. Nafas sikishi bu yuzaki, shuningdek chukur, ya’ni me’yordagi nafas chikarish (inspirator), yoki olish (ekspirator) chuziladi.

Upka yangi tugilgan bolalarda 50 gramm bulib, olti oyda 2 marta, 1 yoshda 3 marta kupayadi. 12 yoshda 10 marta kupayadi, kattalarda esa taxminan 20 marta ogir buladi, tugilgan vaktiga nisbatan. Yangi tugilgan bolalarda upkaning xavoga tuyinganligi bir muncha kamrok, kon tomirlari kup, kushimcha tukimalar atsinuslar orasida bir muncha kup buladi. Elastik tukimaning kollagen tukimaga bulgan nisbati 8 oygacha 1:3,8 buladi, kattalarda bulsa u 1:1,7 tashkil kiladi. Bola tugilgan vaktida tashki muxit va kon urtasida gaz almashinuvi atsinuslarda sodir buladi. Yangi tugilgan chakaloklarda atsinuslar yaxshi tarakkiy etmagan buladi. Alьveolalar xayotining 4-6 xaftalikdan boshlab shakllana boshlaydi, 1 yoshgacha juda jadal kupayadi, va bu usish jarayoni 8 yoshgacha davom etadi. 8 yoshdan keyin upkaning kattalashishi alьveolalar ulchamini ortishi xisobiga buladi. Alьveolalar soni oshishi bilan birga upkaning nafas olish yuzasi ortadi. Bir yoshgacha

4 marta, oxirgi alьveolalarning teshigi 0,1 mm bulib, 2 yoshda ikki marta ortadi, 4 yoshda 3 marta ortadi, 18 yoshda 5 marta ortadi. Bronxlarning torligi bolalarda kuprok atelektaz bulishiga sabab buladi.

A.I. Strukov upka rivojlanishini 4 davrga buladi:

1 davr ( tugilgandan to 2 yoshga bulgan davr) alьveolalarning tez bulinish davri.

2 davr (2-5 yosh) elastik tukimalarning tez rivojlanish davri., bronxlarda mushak tolasini va bronx oldi limfoid tukimalarining rivojlanish davri. SHuning uchun bu vaktda kuprok pnevmoniya uchraydi. U surunkali fazaga utishi mumkin.

3 davr (5-7 yosh) atsinuslar rivojlanishining tugashi. Maktab yoshigacha va maktab yoshida bolalarda zotiljamni tez tuzalishini kuzatamiz.

4 davr (7-12 yoshi) upka tukimasiniing yetilishi xisobiga vaznini ortishi.

Ma’lumki ung upka 3 bulakdan: yukori, urta, pastki; chap upka 2 bulakdan: yukori va pastki bulaklardan tashkil topganv. Bola tugilgandan keyin upka tukimalari rivojlanib boradi, alьveolalarning epitelial tukimalari kubsimondan yassisimonga utadi. Tugilgandan keyin upka tukima uzagi tez rivojlana boshlaydi, elastik tukima 6-7 yoshda rivojlanadi. Upkaning usishi alьveolalar xajmining kupayishi xisobiga boradi. 12 yoshga kelib alьveolalar ulchami yangi tugilganlarnikiga nisbatan ikki barobar, kattalarnikiga nisbatan 3 barobar kattalashadi. SHuningdek upkaning tiriklik xajmi xam kupayadi.

Bronxlar ung xamda chap upka bronxlariga bulingandan sung sigment bronxlariga bulinadi va bu uz navbatida upkani sigmentar tuzilishi tugrisida tushuncha beradi. Xar bir sigment konus yoki piramida shaklida bulib, chukkisi upka ildiziga karagan buladi. Sigmentlarning anatomik xamda fiziologik xususiyati shundan iboratki, ular mustakil ventilyatsiyaga ega, sunggi arteriyalardan, sigmentlar orasidagi elastik biriktiruvchi tukimali tusiklardan iborat. Sigmentar bronxlar upka tukimasida uzida kon tomirlar tutuvchi upka bulagida aloxida maydonga ega. Yangi tugilgan chakaloklarda upkaning sigmentar tuzilishi aloxida ajralib turadi. Ung upkada 10 ta; chap upkada 9 ta, sigment tafovut kiladi. Ung va chap upkaning yukori bulagida 3 tadan sigment; yukori chukki – 1 ta, yukori orka – 2, yukori oldi – 3.

Ung urta bulak 2 ta sigment: urta yon – 4 orka tomoniga joylashgan, urta oldingi – 5 medial soxaga joylashgan. CHap upkada urta bulak upkaning til kismiga tugri keladi va u xam 2 ta sigmentdan iborat: yukori til sigmenti – 4, pastki til sigmenti – 5, ung upkaning pastki bulagi 5 ta sinmentdan iborat: bazal chukki – 6, bazal medial – 7, bazal oldingi – 8, bazal yonbosh – 9, bazal orka – 10. CHap upkani pastki bulagi 4 ta sigmentdan iborat: bazal chukki – 6, bazal oldingi – 8, bazal yonbosh – 9, bazal orka – 10.

Bolalarda yalliglanish jarayoni kupincha ayratsiya yomon bulgan sigmentlarda vujudga keladi. Sababi, bronxlarni drenajlik funktsiyasi yomonligi sababli bu joyda infektsiya yaxshi rivojlanishi mumkin. Ayniksa, upkaning pastki bulagida aynan 6 sigment, ya’ni bazal chukki sigmentida zotiljam tez uchraydi. Bu yerdagi drenajlik vazifasini sustligi bolani kupincha gorizontal xolatda yotishi sababli buladi. Xuddi shuningdek, paravertebral zotiljam xam kup uchrab turadi. 4-5 sigment bronxlarining bronxopulьmonal limfa tugunlari bilan yakin joylashganligi sababli, bronxlarning diametri tor va ular utkir burchak xosil kilib chikkanligi sababli, ularda xam drenajlik vazifasi yaxshi bulmaydi va ogir formadagi utkir nafas yetishmovchiligini kelib chikishiga sabab buladi.

Nafas olish turlari yoshga va jinsga karab uzgaradi. Yangi tugilgan va gudak bolalarda nafas olish aralash tipda, 8-10 yoshdagi ugil bolalarda korin tipidagi nafas, kiz bolalarda esa kukrak tipidagi nafasni kuzatamiz. Kichik yoshdagi bolalarda kovurgalar gorizontal joylashganligi sababli kukrak kafasi ekskurtsiyasi cheklangan, diafragmaning yukori turishi va korin soxasidagi a’zolarning kattaligi xisobiga nafas aralash tipda buladi.

Bolalarda nafas olish sonining yoshiga karab uzgarishi: yangi tugilgan chakaloklar – 1 minutda 40-60 marta, 1-2 yoshda 30-35, 5 yoshda 25 atrofida, 10 yoshda 20-18, kattalarda esa 16-18 martaga tugri keladi.